تکامل برزخی از نگاه معارف عقلی و نقلی

تکامل برزخی از مباحث مهم کلامی، فلسفی و عرفانی است که دیرباز در میان علما مطرح است. بر اساس متون دینی، تکامل اخروی یک موضوع ممکن، مسلم است ولی از لحاط معارف عقلی تکامل نوعی تغییر و حرکت است و حرکت از نظر فلسفی خروج تدریجی شیء از قوه به فعل است و حرکت مشروط به ماده (حامل این قوه و استعداد) و حالت بالقوه ای است که بدون آن حرکت معنا نخواهد داشت. آنگاه جای این سخن است که با انتقال انسان به عالم برزخ، عالمی که در آن از ماده خبری نیست و استعداد به فعلیت نمی رسد، حرکت و به تبع آن تکاملی نیز وجود نخواهد داشت!
علمای علوم عقلی در توجیه عقلانی تکامل برزخی در راستای پاسخ به این اشکال می گویند: جسم و بدن در وجود نفس شرط است اما نفس در بقای خود نیازی به بدن و جسم ندارد. نفس بدون بدن نیز می تواند کامل شود، زیرا وجود بدن در تکمیل نفس شرط نیست، همان گونه که نفس و روح در حالت خواب بدون کمک قوای بدن می تواند فیض هایی را دریافت کند. البته، باید توجه داشت که تکامل اخروی با تکامل دنیوی متفاوت است.آنچه مسلم است اینکه تکامل اخروی علمی بوده، مانند دنیا عملی نیست.