بررسی و نقد دیدگاه های ابن عربی، ملاصدرا، و علامه طباطبایی در معناشناسی صفات الهی

معناشناسی اسما و صفات الهی از مباحث مهم اعتقادی در حوزه فلسفه دین، فلسفه، کلام، عرفان، و دین پژوهی معاصر است. این بحث در حوزه علوم اسلامی بیش تر با عنوان تشبیه و تنزیه مطرح می شود. ابن عربی تشبیه را در عین تنزیه و تنزیه را در عین تشبیه می داند. از دید وی، شباهت صفات خداوند و ممکنات در این است که صفات خداوند تجلیات او و صفات ممکنات نمودهای صفات اویند. به اعتقاد او تشبیه در اصل وجود و تنزیه در حدود تجلیات است، اما ملاصدرا، بر اساس نظریه صدور و سنخیت علی و معلولی، کمالات مخلوق را، به کامل ترین نحو، در خداوند موجود می داند. از این رو، او با درپیش گرفتن رویکرد اثباتی (بر اساس سه اصل بنیادین در این مکتب، یعنی اصالت وجود، اشتراک معنوی در مفهوم وجود، و تشکیک در حقیقت وجود) قائل به اشتراک معنوی و تشکیک در باب وجود و صفات الهی شده است و بدین طریق، می کوشد تا خود را از دو محذور تعطیل و تشبیه مطلق رها کند.
علامه طباطبایی در برخی مواضع همان نظریه ملاصدرا را بیان می کند، اما در برخی مواضع دیگر، معانی صفات را قابل انطباق بر خدا نمی داند، زیرا بر این باور است که محدودیت ها، از جمله عدم عینیت صفات با هم و نیز با ذات، را نمی توان از آن سلب کرد.
با بررسی و نقد این دیدگاه ها خواهیم دید که همه این دیدگاه ها مبتنی بر مبانی وجودشناختی ای اند که هرچند تشبیه مطلق را نفی می کنند، اجازه کنارگذاشتن مطلق تشبیه را نمی دهند، البته دیدگاه دوم علامه تشبیه معناشناختی را رد می کند.