بررسی ساختار مذهبی سلسله های قراقویونلو و آق قویونلو (از تصوف تا تشیع عرفانی و امامی)

گسترش تشیع در ایران به طور کلی و در منطقه ی شمال غرب ایران یعنی آذربایجان به طور اختصاصی جهت اصلی این نوشتار است که پس از حمله ی مغول، به ویژه در دوره ی دو سلسله ی آق قویونلو و قرا قویونلو از موضوعات مهم تاریخ ایران و تشیع است. چراکه تشیع پس از گسترش اولیه فرهنگی خود در ایران که به حاکمیت سیاسی گذرا در دوران آل بویه و سربداران منجر شد، مرکزیت فرهنگی خود را بسته به عواملی چند در آذربایجان پیدا کرد.
این تمرکز وامدار حضور مخالفان سیاسی دولت عباسی مانند خرمدینان در منطقه ی آذربایجان بود که کوهستانی بودن منطقه در برابر تعقیب حکومتی به آنان مصونیت می داد و در مرحله بعدی در همین روند نقش صحابه ائمه (ع) و علما و به ویژه فرقه های تصوف و عرفان در این منطقه موثر بود که مردم را در گذر از تسنن شافعی به تشیع صوفیانه و علاقه به اهل بیت (ع) و سپس مکتب آن راهنمایی کردند. به گونه ای که در قرن نهم هجری قمری، شیعه نامی آشنا هم برای حاکمیت و هم مردم منطقه به شمار می رفت که دو سلسله ی قراقویونلو و آق قویونلو، روش فرهنگی سلسله های پیشین خود را که اظهار علاقه به اهل بیت بود همچنان ادامه دادند به ویژه قراقویونلوها که پیشگام ایجادی نیروی رزمنده ی شیعی یعنی صفویان گردیدند چراکه ظهور قراقویونلوها ارتباط سلسله های مرعشی و کیائی شیعه با این حاکمیت را فراهم آورد و فرقه های مذهبی شیعه مرام را تقویت کرد و شاه اسماعیل صفوی با تکیه بر همین وضعیت توانست در اوایل قرن دهم هجری حکومتی فراگیر و ماندگار با تکیه بر مذهب شیعه در ایران بزرگ تشکیل دهد.