زندآگاهی

چنان چه به ادبیات از دیدگاه جامعه شناسی نگریسته شود، چنین می نماید که آب نوشان و سرچشمه های ادبیات عرفانی، ادبیات غنایی است و عارفان، ادب عاشقانه را به گونه ای زندآگاهی یا هرمنوتیک (Hermeneutic) و تفسیر و تاویل عرفانی برده اند؛ به گونه ای که معبود ازلی در چهره ی بانویی خود نمایی می کند. این فرآیند را در اسرار التوحید ابوسعید ابو الخیر و دیگر عارفان بنام می توان دید.
غزل که برجسته ترین گونه ی شعر غنایی است، از یک سو واقع گرا، و از سویی سخت ایده آلیستی است. بنابراین ادبیات بناچار نباید تنها بازتاب روحی پدیدآورنده باشد؛ یعنی پنداشته شود که سراینده ی شعر عاشقانه، باید ناگزیر خود عاشق هم بوده باشد. از این روی گفته شده است ادبیات در ساختار خود آفریده می شود، نه این که بازتاب روحی پدید آورنده ی آن باشد. این گونه است که یک اثر ادبی آمیزه ای است از پیکره و پیام، یا فرم و محتوای ادبی.
معشوق در شعر پارسی بویژه غزل، اسطوره است، نه چهره، و دست یابی به آن یک آرمان. این اسطوره ای بودن تا پیدایش ادبیات نوین بر شعر پارسی سایه افکنده بود. اما در شعر امروز ایران گه گاه معشوق به گونه چهره ی واقعی (Portrait) در می آید.
معشوق شعر پارسی و انسان شرقی، کلی است؛ و در همه ی گستره های زمان و مکان حضور دارد. نخست اسطوره است، اما اندک اندک با رنگ پذیری از فرهنگ غرب به فردیت (Individuality) گرایش می یابد، و از کلیت دور می شود. اما از جایی که ادبیات بر پایه ی سرشت خویش پیش می رود، از دل غزل عاشقانه ها، عارفانه ها، و... زاده می شود. در عاشقانه ها که برجسته ترین و بشکوه ترین سروده ها و غزل هاست انسان و گیتی می زیند، و عارفانه ها به پدیده های فراگیتیانه و مینوئیک روی می آورند. اما در غزل نو چه عاشقانه و چه اجتماعی بازتاب نوینی از چشم اندازهای شعر نو را می توان دید که زبان آن نیز برگرفته از شعر نوست، و در این گفتار تا اندازه ای بدان پرداخته خواهد شد.