زبان قرآن از نگاه شهید مطهریرحمه الله

شهید مطهری در جلد اول کتاب آشنایی با قرآن، بحثی را با عنوان «شناخت زبان قرآن» مطرح کرده و به تفصیل درباره آن سخن گفته است. به نظر ایشان، قرآن با زبان های گوناگون سخن می گوید؛ چراکه مخاطب قرآن بشر است و او جنبه های گوناگون دارد و در جهت تربیت او، باید متناسب با ویژگی های وی سخن گفت.
به فرموده شهید مطهری، گاه مخاطب قرآن عقل انسان است و اینجا با زبان منطق و استدلال سخن می گوید؛چنان که بسیاری از آیات قرآن مکرر به تفکر، تعقل، تدبر، تامل و امثال آن دعوت می کنند و این دسته از آیات ناظر به رشد فکر و اندیشه انسان هستند. دعوت به تفکر در خلقت زمین و آسمان در همین زمینه قابل تفسیر است: «إن فی خلق السماوات والارض واختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب»؛ مسلما در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه های روشنی برای خردمندان است.
همچنین دعوت به تدبر در خود قرآن و درک انسجام آن عامل رشد عقل و زمینه پیدایش ایمان به قرآن و اسلام است: «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا»؛ آیا درباره قرآن نمی اندیشند، و اگر از سوی غیرخدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند؟ درک این مطلب که عدم اختلاف در قرآن دلیل وحیانی بودن آن است، با تدبر و تعقل قابل حصول است، نه با حس و تجربه و یا هر دلیل دیگر.
گاه مخاطب قرآن، دل انسان است و می خواهد با قلب او سخن بگوید و دل وی را متحول سازد. شهید مطهری در این زمینه می نویسد: قرآن بجز زبان استدلال، زبان دیگری نیز دارد که مخاطب آن عقل نیست، بلکه دل انسان است و این زبان دوم «زبان احساس» نام دارد. منظور از «دل»، احساس بسیار عظیم و عمیقی است که در درون انسان وجود دارد و آن، ارتباط فرد با هستی مطلق است. به فرموده ایشان، زبان دل، یعنی زبان فطرت که یکی از متعالی ترین احساسات هر انسانی حس مذهبی و فطرت خداجویی اوست. سروکار قرآن با این حس شریف است و می خواهد آن را تسخیر کند. اگر دل انسان تسخیر شد، آن گاه نه تنها فکر و مغز او، بلکه سراسر وجودش تحت تاثیر قرار می گیرد.
بنابراین، در باب تبیین زبان قرآن، نمی توان از زبان واحد سخن گفت، بلکه قرآن دارای زبانی است با گونه های متفاوت که دو نوع آن در کلام شهید مطهری مورد تاکید قرار گرفته است. بر این اساس، می توان گفت: به نظر شهید مطهری، قرآن دارای زبان ترکیبی است با جنبه های گوناگون که به فراخور استعداد مخاطبان سخن می گوید تا هیچ یک از آنان، اعم از عالم، فیلسوف، متوسط و سطح پایین، از قرآن احساس بی نیازی نکنند. این زبان اختصاص به نوع خاصی ندارد، بلکه زبانی است با ابعاد گوناگون بیانی که به برخی آنها اشاره شد. تدبر در آیات و روایات و تفاسیر قدیم و جدید نیز این مطلب را نشان می دهد که قرآن در بیان مطالب خود، دارای ابعاد متعدد است و در تبیین معارف الهی از زبان ها و شیوه های گوناگون بهره برده است.