بررسی نظریه تطور مفهوم عقل در اندیشه امامیه نخستین

محمد علی امیر معزی - شیعه پژوه معاصر - در مقاله ای با عنوان «صفار قمی و بصائر الدرجات» به بررسی بعضی از جنبه های شخصیت محمد بن حسن صفار - محدث شیعی سده سوم - و کتاب او بصائر الدرجات پرداخته است. بنا به ادعای او، پس از مرگ صفار برخی از بزرگان شیعه برخورد تردیدآمیزی با صفار داشته و مضامین کتابش را غلوآمیز دانسته اند. این دیدگاه از تغییر مفهوم عقل نزد علمای متاخر در مقایسه با علمای نخستین سرچشمه می گیرد، به گونه ای که عقل، در نظر متاخرین ابزاری برای ادراک گزاره های منطقی است؛ در نتیجه، بسیاری از احادیث که دربرگیرنده گزاره های فرا منطقی بودند و نزد متقدمان صحیح به حساب می آمدند، با تغییر مفهوم عقل مورد تردید واقع شدند. در این نوشتار، ضمن بیان دیدگاه نویسنده درباره مفهوم عقل قدسی، به بررسی ادعای امیرمعزی در برخورد تردیدآمیز با کتاب صفار پرداخته می شود. افزون بر این، به دیدگاه امیر معزی، در باب معنا و مفهوم واژه «علم» در روایات نقل شده در کتاب بصائر الدرجات نیز اشاره شده است.