تبیین و ارزیابی دیدگاه شیخ الرئیس در باب ماهیت شهود عرفانی

ابن سینا شهود عرفانی را بر دو نوع می داند: 1. دریافت و ارتسام صور معقول در عقل، بدون واسطه، از سوی عقل فعال؛ 2. دریافت و ارتسام صور کلیات و جزئیات در عقل، بدون واسطه، از سوی عقل فعال و سپس ارتسام آنها به نحو جزئی در خیال که گاه از طریق محاکات، صور جزئی دیگری جایگزین صور جزئی اولیه می شود. بعد از این مرحله، صورت خیالی، وارد حس مشترک گردیده، در سطح حسی ادراک می شود. وی رخداد هر دو نوع معرفت عرفانی را نیازمند مجاهده عملی و علمی (قطع تعلقات و عطف توجه به ماورای عالم ماده) دانسته و آنها را ویژه عارفان حقیقی و ارواح قدسی شمرده است. در مورد اتحاد و فنا، ابن سینا به تصریح، اتحاد دو ذات را محال شمرده و فنا را نیز در راستای همین اتصال (نه اتحاد) به عقل فعال و مشاهده تحلیل کرده است. بدین ترتیب می توان گفت ماهیت معرفت عرفانی در نزد شیخ الرئیس، عبارت است از: «دریافت و ارتسام صور علمی بدون واسطه در عقل از عقل فعال (یا از سوی خداوند) و یا دریافت و ارتسام مزبور به ضمیمه ارتسام آن صور در خیال به نحو جزئی و سپس ادراک حسی آن در حس مشترک».