نفس رحمانی در آینه حکمت متعالیه

در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بیان مبانی و نتایج دیدگاه ملاصدرا درباره نفس رحمانی پرداخته می شود. ملاصدرا معتقد است که آدمی برترین نشانه خداوند است و ویژگی ها و قوای او ظهور کمالات الهی است. بدین سان همان گونه که نفس آدمی با عبور از مخارج حروف، اصوات گوناگون پدید می آورد و کلمات بسیار از آن حاصل می شود، نفس رحمانی نیز هم چون فیضی وجودی، حقایق ممکنات را در عالم تحقق می بخشد و در عین وحدت و بساطت سرچشمه کلمات بی شمار الهی در عالم تجلی است. کلمه «کن» نخستین کلامی است که گوش ممکنات را شکافت و بدین سان عالم فقط از سخن پدید آمده و بلکه عین سخن است و اقسام موجودات عالم منطبق بر مراتب و مقامات بیست وهشت گانه خود در نفس رحمان هستند. ملاصدرا نفس رحمانی را با «وجود منبسط» یکی می داند، وجودی که شمول آن همانند سایه ای بر پیکر موجودات گسترده است: «الم تر الی ربک کیف مد الظل». هم چنین او نفس رحمانی را با «حق مخلوق به» و «حقیقه الحقایق» مقایسه کرده و تحقق آن را مربوط به مرتبه واحدیت، حضرت اسماء و احدیت جمع می داند. برخی از پیروان صدرا نیز نفس آن را با مرتبه عماء یکی دانسته اند که در زبان شریعت از آن به نور محمدی تعبیر می شود.
از طرف دیگر ملاصدرا نفس رحمانی را تعبیر دیگری می داند از آن چه اهل عرفان آن را ماده کلیه، هباء و عنقا نامیده اند و البته با ماده اولیه یا هیولای نخستین در زبان فلاسفه تفاوت دارد. او گفتار حکیمان بزرگ یونان درباره ماده المواد را اشاره ای رمزی به همین فیض وجودی و انبساطی معرفی می کند که با گستردگی رحمت امتنانیه در اسم الهی «الرحمان» انطباق کامل دارد.