آموزه بازگشت جاودانه در فلسفه سهروردی و فیزیک پوانکاره

«بازگشت جاودانه» آموزه یی دیرینه در تاریخ فلسفه است که میگوید هر رخدادی در جهان درست به همان شیوه یی که در گذشته بینهایت بار به وقوع پیوسته، در آینده نیز با همه جزئیاتش بینهایت بار تکرار خواهد شد. سهروردی این آموزه را در حکمهالاشراق و نیز در المشارع و المطارحات بمیان می آورد و برای اثبات آن برهانهایی را پیش مینهد. ملاصدرا در تعلیقات خود بر شرح حکمهالاشراق قطب الدین شیرازی به سنجش برهانهای سهروردی پرداخته و آنها را نافرجام میشمارد، ولی بطلان دلیل، دلیل بطلان مدعا نیست؛ بویژه که ما «قضیه تکرار» پوانکاره را در دست داریم که اثبات میکند در هر نظام (مجموعه یا سیستم)ی، موقعیت نخستین همه اجزاء پس از گذشت زمانی به اندازه کافی طولانی تکرار خواهد شد و این مستلزم اثبات آموزه «بازگشت جاودانه» است. با اینهمه، باید پرسید که این «زمان به اندازه کافی طولانی» چقدر است؟ برپایه محاسبات چاندراسکار، این زمان برای یک حجم کروی از هوا با شعاع یک سانتیمتر که دما و فشار استاندارد و یک درصد نوسان حول مقدار میانگین چگالی داشته باشد، چیزی نزدیک به سه تریلیون هزاره است! بنابرین، زمان تکرار برای کل کی هان چندان طولانی است که عمر اجزاء آن، بسی پیش از فرارسیدن آن زمان، به پایان خواهد رسید و این امر تکرار کی هانی را وقوعا محال میسازد. بدینسان، برآیند جستار فرارو این است که آموزه «بازگشت جاودانه» که سهروردی نیز بدان باور دارد، ممکن ذاتی و محال وقوعی است.