تدوین آیین نامه نظام جامع ارزیابی دانشجو: نقطه شروع رویکرد ارزیابی برنامه ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران

در سال های اخیر، حرکت به سمت آموزش مبتنی بر توانمندی، نیاز به استفاده از روش های ارزیابی، به صورت هدف مند و معنا دار را به وجود آورده است(1). شواهد نشان می دهد رویکرد ارزیابی برنامه ای (Programmatic assessment) می تواند تصویر منسجم و یکپارچه ای از دستیابی به توانمندی ها فراهم آورد(2). رویکرد اخیر دانشگاه علوم پزشکی تهران به آموزش مبتنی بر توانمندی ایجاب می کند ارزیابی دانشجو به گونه ای طراحی شود که در راستای آموزش ارائه شده باشد(3). هر چند موارد محدودی از اجرای ارزیابی برنامه ای در دانشگاه علوم پزشکی تهران گزارش شده است(4)، ولی نتایج دو مطالعه پیمایشی انجام شده در سطح گروه های آموزشی نشان داد ارزیابی های انجام شده مبتنی بر ابزار بوده، در اکثر موارد صرفا اهداف دانشی برنامه درسی پوشش داده شده و سیستمی برای ارتقای آزمون ها در دانشکده ها وجود نداشته است(5تا6). تاکنون مدل های محدودی در زمینه ارزیابی برنامه ای ارائه شده است، این مدل ها نمی توانند به تنهایی مبنای طراحی ارزیابی برنامه ای در محیط های آموزشی قرار گیرند، زیرا انتزاعی بوده و فاقد راهنماهای عملی برای طراحان ارزیابی هستند. بنابراین نیاز به دستورالعمل های ارزیابی برنامه ای وجود دارد(7تا8). هدف از دست نوشته حاضر معرفی تجربه تدوین آیین نامه نظام جامع ارزیابی دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبی برای طراحی و استقرار ارزیابی برنامه ای در دانشکده های دانشگاه علوم پزشکی تهران بود.در این مطالعه که با هدف طراحی یک آیین نامه صورت گرفت اطلاعات مورد نیاز به دو روش کیفی و بررسی متون جمع آوری گردید. مراحل تدوین آیین نامه به شرح زیر انجام شد: • بارش افکار: ابتدا کارگروه ارزیابی دانشجو با حضور شش نفر از متخصصان آموزش پزشکی در مرکز مطالعات و توسعه آموزش تشکیل شد. مشارکت کنندگان به صورت هدف مند از افرادی انتخاب شدند که در حوزه ارزشیابی فعالیت می کردند و از دانش و تجربه لازم در خصوص ارزیابی دانشجو و ارزیابی برنامه ای برخوردار بودند. طی تکنیک بارش افکار پیش نویس اولیه آیین نامه توسط کار گروه تهیه شد. • بررسی متون: در مرحله بعد متون مرتبط شامل استانداردها و دستورالعمل های ارزیابی دانشجو، مدل های ارزیابی برنامه ای، نمونه سیستم های ارزیابی طراحی شده در موسسات آموزشی مرور شد. کلید واژه های P rogrammatic assessment، assessment system وstudent assessment standards و معادل های فارسی آن در پایگاه های اطلاعاتی MEDLINE، EMBASE، SCOPUS، SID و Magiran نیز جستجو شد. پیش نویس اولیه آیین نامه متناسب با نتایج بررسی متون اصلاح گردید. • نظرخواهی از ذی نفعان: نظر خواهی از ذی نفعان در دو مرحله انجام شد. ابتدا به منظور تطابق و تناسب حداکثری آیین نامه با شرایط دانشکده های مختلف دانشگاه علوم پزشکی، پیش نویس تدوین شده به دانشکده ها ارسال شد تا در خصوص هم راستایی با شرایط و نیازهای آن دانشکده و جامع و مانع بودن آیین نامه اظهار نظر نمایند. دانشکده ها نقدهای خود بر هر یک از بندهای آیین نامه را به صورت مشروح (narrative) مکتوب کردند. مجددا پیش نویس آیین نامه بر اساس نظرات دریافت شده از دانشکده ها اصلاح شد. در مرحله دوم به منظور اطمینان از مشارکت دانشکده ها در فرایند تدوین آیین نامه و همچنین ایجاد حس تعهد نسبت به اجرای آن در جلسه بحث گروهی (group discussion) با حضور معاونین آموزشی دانشکده ها (یازده دانشکده، پردیس بین الملل و دوره های شبانه) مورد بحث و بررسی قرار گرفت. اداره کننده جلسه یکی از متخصصان ارزیابی برنامه ای بود. نحوه اداره جلسه به این صورت بود که هر بند آیین نامه مطرح شده و شرکت کنندگان در مورد آن بحث نموده و در نهایت به اجماع می رسیدند. در نهایت سیستم ارزیابی برنامه ای تدوین شده تحت عنوان «آیین نامه نظام جامع ارزیابی دانشجو در دانشگاه علوم پزشکی تهران» تصویب شد. آیین نامه ارزیابی دانشجو در سه بخش «ساختار و تشکیلات ارزیابی دانشجو»، «طراحی و اجرای نظام ارزیابی دانشجو» و «تضمین کیفیت نظام ارزیابی دانشجو» و در 24 بند تدوین شد. دو بند آیین نامه مربوط به ساختار ارزیابی، 13 بند آن مربوط به نحوه طراحی و اجرای ارزیابی برنامه ای، 8 بند مربوط به ارتقای کیفیت آن و یک بند نیز به عنوان دستورالعمل کلی بود. بر اساس آیین نامه مذکور دانشکده ها باید ساختار ارزیابی دانشجو در دانشکده، شامل بخش علمی و اجرایی و وظایف هر یک، نقش و مسوولیت های دفاتر توسعه، گروه های آموزشی و اعضای هیات علمی را در بخش های مختلف فرایند ارزیابی دانشجو (از طراحی یک آزمون واحد گرفته تا برگزاری آزمون های جامع یا آزمون های سنجش عملکرد) و نیز در ارتقای کیفیت ارزیابی دانشجو مشخص کنند. در بخش طراحی و اجرای ارزشیابی دانشکده ها، ملزم شدند سیستمی را به منظور ارزیابی پیامدهای مورد انتظار از فراگیران با پوشش پیامدها یا توانمندی های اصلی (core competencies) برنامه های آموزشی تدوین نمایند. اجرای ارزیابی های تکوینی و به منظور ارائه بازخورد و ارتقای یادگیری، تهیه بلوپرینت (Blueprint) آزمون، مستندسازی و اطلاع رسانی فرایند اجرا و نتایج ارزیابی ها از جمله مهم ترین مواردی بود که دانشکده ها باید در استقرار برنامه ارزیابی خود در نظر داشته باشند. در بخش تضمین کیفیت، الزامات طراحی و اجرای ارزیابی برنامه ای در دانشکده ها در سه بخش قبل از اجرای آزمون، حین اجرای آزمون و پس از اجرای آزمون در نظر گرفته شد. مرور سوالات و آزمون های طراحی شده، در جلسات مرور توسط همکاران حداقل معیارهای کیفیت ارزیابی برنامه ای قبل از اجرای آزمون بود. تدوین و اجرای دستورالعمل هایی برای برگزاری انواع مختلف ارزیابی ها از جمله آزمون های مبتنی بر محل کار یکی از بندهای آیین نامه در بخش تضمین کیفیت اجرای ارزیابی برنامه ای بود. تحلیل انواع مختلف آزمون ها با استفاده از روش های آماری و کیفی مربوط از الزامات ارزیابی برنامه ای پس از اجرای آزمون ها بود. بر توانمندسازی اعضای هیات علمی نیز به عنوان یکی از مهم ترین معیارهای ضروری تضمین کیفیت ارزیابی برنامه ای در همه مراحل تاکید شد. آیین نامه نظام جامع ارزیابی دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبی برای طراحی و استقرار ارزیابی برنامه ای در دانشکده های دانشگاه علوم پزشکی تهران تدوین شد. یکی از ویژگی های مهم آیین نامه تدوین شده این است که با تدوین بندهای مربوط به ساختار و تشکیلات، جنبه های اجرایی ارزیابی دانشجو و تامین منابع آن را پوشش می دهد. در رویکرد ارزیابی برنامه ای، ارزیابی دانشجو از حالت فردی به صورت طراحی سوالات توسط یک مدرس یا اجرای یک روش ارزیابی واحد در پایان یک دوره خارج شده و ابعاد گسترده تری پیدا می کند که نیاز به یک بخش هماهنگ کننده دارد. بنابراین لازم است زیر ساخت ها و منابع مالی و انسانی آن در نظر گرفته شود(9). دایجکسترا (Dijkstra) و همکاران نیز در دستورالعمل هایی که برای ارزیابی برنامه ای ارائه دادند تاکید کردند که زیرساخت ها و ذی نفعان از عناصر مهم ارزیابی برنامه ای هستند و باید از همان ابتدا تعیین شوند(7). از دیگر ویژگی های آیین نامه مذکور این است که با تاکید بر ارزیابی تکوینی به صورت نظام مند، ارائه بازخورد و استفاده از نتایج ارزیابی دانشجو به منظور اصلاح، بر جنبه های یادگیری ارزیابی تاکید می کند. این موضوع در راستای شواهد اخیر در حوزه ارزیابی برنامه ای است، به طوری که فرهنگ ارزیابی از ارزیابی به منظور بررسی میزان یادگیری فراگیران (assessment of learning) به سمت ارزیابی با هدف یادگیری (assessment for learning) تغییر یافته است(10). اهمیت این موضوع به اندازه ای است که اخیرا مدل هایی از ارزیابی برنامه ای ارائه شده است که هدف آن صرفا ارزیابی با هدف یادگیری است(2و11). از نقاط قوت آیین نامه حاضر این است که با اختصاص یک سوم از بندهای آن به تضمین کیفیت ارزیابی برنامه ای تلاش شده است معیارهای ارتقای کیفیت آن را پوشش دهد. شواهد اخیر نیز با تاکید بر اینکه کیفیت ارزیابی برنامه ای فراتر از رویکرد سنتی است، چندین مدل برای آن پیشنهاد داده اند(12). هر چند در مقایسه با مدل های ارائه شده مواردی که در آیین نامه قید شده است مختصرتر است. دلیل این موضوع توجه به شرایط و امکانات دانشکده ها بوده است و انتظار می رود پس از استقرار کامل آن در دانشکده ها آیین نامه مورد بازبینی قرار گرفته و معیارهای کیفیت بیش تری به آن اضافه شود. از جمله محدودیت های این مطالعه این است که تنها به ارائه دستورالعمل هایی برای طراحی و استقرار ارزیابی برنامه ای پرداخته است، در حالی که لازم است قابلیت اجرای آن در عمل و پیامدهای به دست آمده از اجرای آن با مطالعات بیش تر ارائه شود. نویسندگان معتقدند تدوین این آیین نامه اولین گام در راستای نظام مند نمودن ارزیابی دانشجو در دانشگاه است و تلاش های بیش تری به منظور اجرا و بررسی سودمندی آن در عمل لازم است. از دیگر محدودیت های مطالعه این است که آیین نامه مذکور متناسب با شرایط دانشگاه علوم پزشکی تهران تدوین شده است، هر چند با توجه به تلاش صورت گرفته برای ایجاد حداکثر تناسب با شرایط متنوع دانشکده های وابسته از سطح مناسبی از انتزاع برخوردار است و لذا می تواند به منظور کاربرد در دیگر دانشگاه های علوم پزشکی کشور نیز مورد استفاده واقع شود.