زوال سلسله مراتب مبتنی بر دیوانسالاری

سازمان های بزرگ نه تنها به تغییر دادن ساخت درونی خود و ایجاد واحدهای موقت ناگزیر شده اند، بلکه برای حفظ سلسله مراتب سنتی در رابطه با جریان های فرماندهی روز به روز با مشکلات بیشتری مواجه می شوند. ادعای این نکته که امروز در بخش صنعت و در حکوت واقعا کارگران د راداره کردن واحدها و موسسات مربوط به خود «مشارکت دارند» از روی خوش باوری است؛ نه در کشورهای سرمایه داری چنین چیزی دیده می شود ونه در کشورهای سوسیالیستی یا کمونیستی. ولی شواهدی در دست است که نشان می دهد سلسله مراتب مبتنی بر دیوانسالاری که «تصمیم گیرندگان» را از مجریان جدا می کند دستخوش تغییر شده، یا درحال کنار رفتن و خدشه شدن است.این فرایند به ویژه در صنعت چشمگیر می باشد، جایی که فشارهای مقاومت ناپذیر، نظام سلسله مراتب را درهم می کوبد. وی می گوید: «اکنون کارهای مهم و اساسی و اصلی سازمان ها انتقال یافتن از سلسه مراتب و حالت عمودی به حالت افقی و جانبی است. چنین تغییری که در ساختار سازمان ها و روابط انسان پدید آمده، به راستی در این زمینه یک انقلاب محسوب می شود. افرادی که به صورت جانبی [افقی یا عرضی] با دیگران، یعنی با کسانی که از لحاظ سازمانی هم سطح هستند،ارتباط می گیرند، در مقایسه با افرادی که ارتباطشان بر اساس سلسله مراتب از بالا به پایین است رفتاری متفاوت دارند و هنگام کارکردن فشار یکسانی بر آنان تحمیل نمی شود. وضع کار در جایی که سلسله مراتب دیوانسالار سنتی عمل می کند همه چیر با دقت سازماندهی شده است. نظم و ترتیب دیوانسالاری برهمه چیز مستولی بود. افراد یک کار را بارها و بارها انجام می دادند. قواعد ومقررات برهمه چیز حاکم بود. و سلسله مراتب عمودی، از کارگر ساده گرفته تا آنهایی نادیده، در ساختمان دیگری گروه مدیران را تشکیل می دادند، هرکس دقیقا می دانست جایش کجاست..این نظام به طور ضمنی بر این فرض استوار است که فودستانی که در رده های پایین قراردارند نمی توانند تصمیمات درست بگیرند. فقط به کسانی که در بالای سلسله مراتب جای داشته باشند می توان اطمینان کرد که از قضاوت و بصیرت لازم برخودار باشند. کارکنانی که در راس سلسله مراتب قرار دارند آن تصمیمات را به مرحله ی اجرا در می آورند. یک گروه، نماینده ی مغز سازمان و گروه دیگر نماینده ی دست آن است. چنین جریانی که نمونه ی ابزار یک کار اداری است فقط برای حل مسایل عادی، آن هم با آهنگی ملایم مناسب است. اما وقتی که جریان امور سرعت بگیرد ویا مسایل از حالت عادی خارج شوند، اغلب اوقات کار با هرج و مرج روبرو می شود. دلیلش نیز بسیار ساده است1- پرشتاب شدن آهنگ زندگی (وبه ویژه زیاد شدن سرعت تولید که ناشی از اتوماسیون است) به این معناست که هزینه ی هر دقیقه «کار بی بازده» در مقایسه با افت تولید در گذشته بسیار بیشتر است. هر وقفه ای که پیش آید به طور فزاینده ای گران تر تمام می شود. اطلاعات و اخبار باید سریع تر از گذشته حرکت کنند. در عین حال، تغییر سریع، با ازدیاد تعداد مسایل جدید و نامنتظر، میزان اطلاعات و اخبار مورد نیاز را افزایش می دهد. برای حل یک مساله جدید، در مقایسه با مساله ای که قبلا ده ها یا صدها بار حل شده است، به اطلاعات بیشتری نیاز وجو دارد. نیاز و تقاضای مرکب برای اطلاعات بیشتر و سریع تر است که اکنون سلسله مراتب عمودی راکه از ویژگی های اساسی دیوانسالاری است دستخوش دگرگونی کرده است.چنانچه در کارخانه ی ریخته گری که شرح آن در بالا رفت، به کارگر فقط اجازه می دادند خبر از کار افتادن دستگاه را به جای اینکه به سرکارگر بگوید و از طریق سرکار گر به سرپرست تولید منتقل شود، مستقیم در اختیار سرپرست تعمیرات و یا حتی در اختیار کارکنان بخش تعمیرات قرار می داد، در جریان کار سرعت بسیار زیادی حاصل می شد. درچنین صورتی حداقل یک یا دو مرحله از فرایند ارتباط چهار مرحله ای، یعنی 25 تا 50 در صد صرفه جویی می شد. مطلب مهم در یان میان آن است که مرحله های حذف شده همان مراحل از بالا به پایین، یعنی مراحل عمودی هستند.امروز مدیرانی که می خواهند خود رابا تغییرات هماهنگ کنند تمام هم و غم خود را بر چنین صرفه جویی هایی گذاشته اند. این نوع صرفه جویی ها و راه های میان بر که سلسله مراتب را نادیده می گیرد به طور فزاینده در هزاران کارخانه واداره و آزمایشگاه و... به کار گرفته می شود. نتیجه ی کلی چنین تغییرات کوچک انتقال عظیمی است از نظامهای ارتباطی عمودی به نظام های ارتباطی افقی. که نتیجه آن عبارتست از انتقال سریع تر اطلاعات. فرایندی که درجهت یکنواخت سازی وهموار کردن حرکت می کند، از ضربه ی بزرگی خبر می دهد که بر پیکر سلسله مراتب دیوانسالاری فرود آمده است؛ یعنی بر پیکر نظامی که قبلا مقدس شمرده می شد. ضمنا این حرکت تمثیل«مغز و دست» را برهم زده است. زیرا هر قدر از سلسله مراتب عمودی فرمان دادن اجتناب شود، مشاهده می شودکه «دست ها» نیز به تصمیم گیری می پردازند. وقتی که کارگری سرکار گر و سرپرست را نادیده می گیرد و مستقیما به گروه تعمیرات مراجعه می کند، تصمیمی می گرد که قبلا در انحصار همین افراد عالیرتبه از او قرار داشت.ویران شدن آرام ولی قابل توجه سلسله مراتب که هم در بخش مدیریت و هم در سطوح پایین سازمان صورت می گرد، با ورود خیل متخصصان به صحنه تشدید می شود، یعنی متخصصانی که در رشته های اساسی و خاص چنان تبحری دارند که غالبا افرادی که در راس قرار دارند، از سخنان اینان چیزی نمی فهمند. و مدیران به طور فزاینده ای ناچار می شوند اظهار نظر این کارشناسان را رعایت کنند. افرادی چون فیزیکدانان جامدات، برنامه نویسان کامپیوتر، طراحان سیستم ها، پژوهشگران عملیات و کارشناسان مهندسی هستند که کار جدید تصمیم گیری را بردوش گرفته اند. زمانی اینان فقط طرف مشورت روسا بودند که اتخاذ تصمیمات مربوط به مدیریت را از برای خویش محفوظ می داشتند. اکنون مدیران کم کم دارند انحصار تصمیم گیری را از دست می دهند. متخصصان دیگر متفقا با سیستم سلسله ی فرماندهی به خوبی کنار نمی آیند، ومنتظر آن نمی مانند که نظر و پیشنهاد کارشناسی شان مورد تایید مقامات عالیه قرار بگیرد. پیشنهاد دهندگان که می بینند فرصت نیست که تصمیم ها راه خود را با تانی در مسیر سلسله مراتب به پیمایند، دیگر از ارائه پیشنهاد و نظر دست می کشند و خود به اتخاذ تصمیم مبادرت می ورزند. آنان غالبا این کاررا مشاوره ی مستقیم با کارگران و تکنیسین ها ساده انجام می دهند. این واقعیت ها «مبین تغییر بسیار مهمی است که در زمینه ی اندیشه و عمل و تصمیم گیری در داخل سازمان ها صورت گرفته است. برای جلوگیری از بروز مشکلات و یا فائق شدن بر مشکلات هماهنگی امور و ایجاد ارتباط در تکنولوژی متغیر تنها روش واقعا موثر ترتیب و توزیع افراد و وظایف آنان باشد، آن هم به گونه ای که با سنت های قدیمی دیوانسالاری کاملا قطع ارتباط کند.
مدت ها طول خواهد کشید که سلسله مراتب دیوانسالاری گذشته پاک و زدوده شود. زیرا سازمان های دیوانسالار با کارهایی تناسب دارد که مستلزم توده های افراد کم وبیش با سواد برای انجام عملیات معمولی است، و شکی نیست که در آینده چنین عملیاتی همچنان باید به دست افراد انجام شود. ودرست همین کارهاست که کامپیوتر و سایر تجهیزات اتوماتیک آنها را به مراتب بهتر از انسان انجام می دهد. واضح است که در جامعه ی فراصنعتی، بسیاری از این نوع کارها را سیستم های بزرگی از ماشین های خود تنظیم کن انجام خواهند داد و به این ترتیب دیگر نیازی به سازمان های دیوانسالار نخواهد بود. اتوماسیون نه تنها موجب آن نمی شود که دیوانسالاری بیش از پیش تمدن را تحت منگنه بگیرد، بلکه خود به خود واژگون شدن آن کمک می کند.هر قدر که ماشین کارهای معمول و جاری بیشتری را انجام دهد و شتاب امور میزان چیزهای نوظهور را افزایش بخشید، باید نیرو و توان جامعه (و سازمان های آن) هر چه بیشتر به مصرف حل کردن مسایل غیر معمول برسد. و این کار مستلزم تخیل و خلاقیتی است که دیوانسالاری با تشکیلات انسان مهره ای (man-in-a-slot) و ساختار ثابت و همیشگی و سلسله مراتبی آن چنان مجهز نیست که بتواند چنین امکاناتی را فراهم سازد. پس در هر جا که سازمان های امروز در معرض امواج تغییرات تکنولوژیکی و یا اجتماعی قرار گرفته اند، در هر جا که پژوهش و توسعه اهمیت یافته، و در هر جا که انسان ها باید مسایل دست اول و ناشناخته دست و پنجه نرم کنند، مشاهده می شود که در آنجا زوال تشکیلات دیوانسالارانه بیش از هر جای دیگر مشهود است. در این سازمان های پیشگام نظام جدیدی از روابط انسانی در حال پدیدار شدن است.سازمان ها برای آنکه به حیات خود ادامه دهند باید خود را از کارهای دیوانسالاری که آنها را فلج می کند، و در برابر تغییرات غیر حساس، و در واکنش کند آهنگ می گرداند، خلاص سازند. نتیجه ی چنین کاری این است که ما به سوی «جامعه ای گام بر می داریم که کار در آ«به دست افرادی انجام می شود که از نظر فنی مانندهم هستند و در آن خط فاصل بین فرمانده و فرمانبر نامشخص شده است. انسان فراصنعتی به جای آنکه در یک مقام و جای ثابت و همیشگی و کاملا معین باقی به ماند و به فرمان افراد مافوق، بدون تامل به کارهای عادی به پردازد، روزبه روز به این امر بشتر واقف می شود که نباید خودش به اتخاذ تصمیم همت گمارد؛ و این تصمیم رادر ساختار هر دم متغیر سازمانی بگیرد که خود بر روابط بسیار ناپایدار انسانی مبتنی است. منابع:1- ژاک اولول(Jacques Elul)، کتاب جامعه تکنیکی 19992- ریس و جک بالدرستون، مفید بودن دانشمندان، 19693- الوین تافلر، شوک آینده