تحلیل نگاره های فتح خیبر مربوط به دوره های تیموری، ترکمن و صفوی

واقعه خیبر، جایگاهی برجسته، مهم و نمادین نزد شیعیان دارد. این واقعه در نسخه نگاره های ادوار گوناگون به شیوه های مختلف بازنمایی شده است. در این مقاله، سه نگاره فتحخیبر مربوط به دوره های تیموری (کلیات تاریخی)، ترکمن (خاوران نامه) و صفوی (فالنامه)، برمبنای گفتمان تشیع (دوازدهامامی) بررسی و تحلیل شده اند. گفتمان تشیع، مجموعه ای منسجم از مفاهیم، باورها و روایت ها را دربرمی گیرد که اندیشه، احساس، گفتار و رفتار شیعیان را تحت سیطره خود گرفته و به آنها شکل میدهد؛ منطقا انتظار میرود در نگاره هایی با مضمون شیعی نیز عینیت و تحقق یافته باشد. ازاینرو، در بررسی نگاره های موردنظر این پرسشها مطرح میگردد که کدام نگاره، گفتمان تشیع از واقعه فتحخیبر را بازنمایی میکند، آیا به صرف بازنمایی و حضور شخصیتی شیعی در این نگاره ها، میتوان آنها را نگاره هایی شیعی دانست.
همچنین، مشخصنمودن گفتمان بازنمایی شده در هر نگاره و شناسایی ویژگی مهم و اصلی نگاره های شیعی، از اهداف این پژوهش است. بدینمنظور، به بررسی محتوایی و شکلی نگاره ها پرداخته و عناصر بصری و تصویری، نشانه ها و نمادهای به کاررفته در هر نگاره، درراستای گفتمان تشیع توصیف و تحلیل شده اند. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی- تطبیقی است و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمعآوری شده است.
در نتیجهگیری این پژوهش میتوان اظهار داشت، یکی از ویژگی های مهم و اصلی برای شناسایی و ارزیابی نگاره های شیعی، بازنمایی مضامین براساس گفتمان تشیع است که میباید در محتوا و صورت (شکل) آثار، بهظهور رسیده باشد. از میان نگاره های بررسی شده، این ویژگی مهم در نگاره فتحخیبر از دوره صفوی (فالنامه) ظهور یافته است؛ بدینمنظور، نگارگر، نشانه ها، نمادها و تمهیدات تجسمی خاصی در آن به کار برده است.