تعریف و دسته بندی جامعه شناختی از حوزه اخلاق اطلاعات

در هر حوزه مطالعاتی، تعاریف اولیه سنگ بنای سایر مطالعات را می سازند و به آنها جهت می دهند. مقاله حاضر نیز قصد دارد با تحلیل مفهومی تعاریف و دسته بندی های انجام شده از حوزه «اخلاق اطلاعات»، ضمن شناسایی نقاط عزیمت تعاریف، تعریف جدیدی از این مفهوم ارائه کند تا بتواند پایه ای برای مطالعات آتی باشد.
روش پژوهش حاضر کتابخانه ای یا سندی است و از رویکرد تحلیل مفهومی برای بررسی استفاده شده است. بر این اساس، کلیه متون نظری حوزه اخلاق اطلاعات در پایگاه های مقالات فارسی و انگلیسی شناسایی شد و پس از گردآوری حدود 1390 مقاله، به جست وجوی تعاریف و دسته بندی های انجام شده و تحلیل نقاط عزیمت و پیش فرض های آن اهتمام گردید و 20 نویسنده که به تعریف منسجم از اخلاق اطلاعات پرداخته بودند شناسایی و آثار آنها به دقت مطالعه گردید. سپس با یک دید نظری - جامعه شناختی، با تکیه بر آراء ژاک دریدا و پیر بوردیو، تعریف و دسته بندی جدیدی از حوزه اخلاق اطلاعات ارائه شد.
یافته ها نشان داد که 20 تعریف و دسته بندی اصیل از مفهوم «اخلاق اطلاعات» صورت گرفته است که عموما از فن آوری اطلاعات و ارتباطات، و علم اطلاعات (کتابداری و اطلاع رسانی) عزیمت کرده اند؛ هر چند تعاریفی با رویکردهای حقوقی، مارکسی، اسلامی، و اجتماعی نیز وجود داشته است. دو مفهوم «جایگاه» و «دسترسی» در همه تعاریف، مفاهیم کلیدی بودند به طوری که هر تعریف با توجه به موضع تئوریک مولف به تعریف پرداخته بود و دوم اینکه کنترل دسترسی، مفهومی کلیدی در تعاریف بود. با جستجوی نظریات سعی شد که این دو مفهوم بر پایه نظریات موجود در قالب تعریفی جدید مفهوم سازی گردد. پس از جستجو در نظریات، مفهوم دریدائی «پرسش از پرسش ها» و مفهوم بوردیوئی «جایگاه» متناسب تشخیص داده شد. برای مفهوم کلیدی دسترسی نیز بر اساس آراء فوکس (1393) سعی شد یک دسته بندی اجتماعی بر اساس تولید و مصرف اطلاعات ارائه شود؛ طوری که بتوان مفهوم دسترسی را در آن جای داد. بنابراین، افراد بر پایه تولید و مصرف اطلاعات به گروه های مصرف کننده اطلاعات، مصرف کننده تولیدگر، تولیدکننده اطلاعات و حاکمان تقسیم شدند. بر این اساس، مسائل سرقت اطلاعات و امنیت اطلاعات بیشتر جزو مسائل اخلاقی مورد توجه تولیدکنندگان اطلاعات و حاکمان است؛ مسائل حریم خصوصی، حقوق مالکیت فکری و سرقت علمی بیشتر مطالبه اخلاقی مصرف کنندگان تولیدگر و تولیدکنندگان اطلاعات است و مسائل آزادی دسترسی به اطلاعات و سانسور و کنترل محتوا دغدغه های اخلاقی مصرف کنندگان اطلاعات و سپس مصرف کنندگان تولیدگر به حساب می آید.
اصالت/ارزش: اصالت مقاله حاضر در تلاش برای بررسی جامع تعاریف و ارائه رویکردی جدید در تعریف اخلاق اطلاعات است. با استفاده از تعریف حاضر می توان تحلیل کرد که هر پرسش و مطالبه درباره اخلاق اطلاعات از چه جایگاهی برخاسته و آن جایگاه، چه پیش فرض هایی را در اتخاذ موضع اخلاقی با خود به همراه خواهد آورد.