واژه «نفس» در کارگاه ایجادی بیدل دهلوی

مسلما در میان اشعار میرزا عبدالقادر بیدل، به تعبیر دانشمند بیدل شناس، دکتر عبدالغنی، «واژگان نازپرورد» کم نیستند که این سخنور ممتاز از آن ها در کارگاه معنی آفرینی های خویش ماهرانه و شاعرانه استفاده کرده و ملقب به «ابوالمعانی» شده است. نفوذ واژه «آیینه» و ترکیب و تعبیرهایی که شاعر به کمک آن ساخته، باعث شده است ابوالمعانی را «شاعر آینه ها» (شفیعی کدکنی) توصیف کنند. همین گونه، واژگان دیگری همچون «حیرت»، «وحدت»، «کثرت»، «موج» و امثال این ها نیز در شمار کلمات دوست داشتنی شاعر قرار گرفته اند که در کارگاه معنی آفرینی های او، در خلق تازگی های فراوان معنوی و هنری خدمت کرده اند. کلمه «نفس» نیز در شمار همین گونه «واژگان نازپرورده» بیدل قرار دارد که سبب نفوذ معنی آفرینی در دیوان شاعر شده است. در این مقاله کوشش شده است معنی سازی های شاعرانه و ترکیب های شاعرانه ساخته شده براساس واژه «نفس» در دیوان بیدل بررسی شود. ضمن تحقیق در تعبیرآفرینی شعرای قبل از بیدل برپایه مطالعه فرهنگ نامه های شعری، فرهنگ هایی که به تفسیر اشعار شعرای معین اختصاص یافته است و دیوان شاعران، مقرر شد که اگر تا زمان شاعر در بیشتر فرهنگ نامه های شعری و کلی، براساس این واژه نزدیک به بیست ترکیب شاعرانه ساخته شده باشد، میرزا بیدل موفق شده است با استفاده از واژه «نفس»، در اشعار خود افزون بر صد ترکیب را به کار بگیرد که بیشتر آن ها محصول اندیشه و تفکر شاعرانه خود او هستند. افزون بر این، واژه مذکور به دلیل استفاده در ترکیب کلمات مرکب و تعبیرهای نو، براساس اندیشه های شاعر، معنی های نو عرفانی و فلسفی و رمزی کسب کرده است که تحقیق و تحلیل آن ها و بر این اساس، بازتاب هنر شاعری بیدل در خلق معنی های نو، شگردهای شعری، و ترکیب و تعبیرهای جدید که موجب غنای زبان فارسی شده اند، مطالب محوری مقاله را به وجود آورده اند.