بررسی تطبیقی مسجد شاه اصفهان و مسجد وکیل شیراز

مسجد شاه (جامع عباسی) اصفهان و مسجد وکیل شیراز به دستور دو حاکم برجسته تاریخ ایران یعنی شاه عباس اول صفوی و کریم خان زند به عنوان مساجد جامع نوین پایتخت های برگزیده دو حاکم ساخته شدند. این دو اثر در سبکشناسی مرسوم معماری ایران در سبک واحد اصفهانی قرار می گیرند. با مقایسه دو اثر می توان تفاوتهای اساسی در عناصر اصلی معماری آن دو یافت که ویژگی های برشمرده برای سبک اصفهانی نمی تواند تبیین کافی برای تفاوت های این دو مسجد فراهم نماید. با توجه به فاصله زمانی نه چندان زیاد بین ساخت دو اثر و تداوم اغلب مولفه های فرهنگی ایران از زمان صفویه تا زندیه، چرایی وجود این تفاوتها، پرسش اصلی تحقیق است. فرضیه اصلی بر این مبنا استوار گردیده که منش و روش حاکمیتی باعثان و کارفرمایان اصلی این دو اثر، دلیل عمده این تفاوتهاست. برای آزمون فرضیه و دستیابی به هدف مقاله که روشنسازی دلیل عمده وجود تمایزهای کالبدی بین ساختار این دو مسجد است، با روش تحقیق تفسیری- تاریخی و استفاده از تدابیری چون برداشت های میدانی، مشاهده بصری حضوری، مطالعات اسنادی و مقایسه یافته های حاصل، شواهدی استنباطی استخراج و مورد ارزیابی قرار گرفتند. در این باره، ضمن توضیح عناصر مهم و هویت ساز دو اثر چون گنبدخانه، مناره، ایوان، تزیینها و مردمواری، از طریق کاوش در ویژگی های شخصیتی و مدیریتی دو سفارش دهنده آثار، تفاوت معماری دو مسجد نشان داده شده است. نتایج حاصل بیان کننده این موضوع است که امیال حاکمیتی شاه عباس صفوی و مفهوم شاه کبیر، در بنای مسجد شاه اصفهان درقالب عناصری چون چهارمناره رفیع، گنبدخانه و چهار ایوان بزرگ و هم چنین تزیینات کاشی کاری بسیار گسترده و شوکت بسیار بنا تجلی یافته است. این در حالی است که انتظارات و منش حاکمیتی کریم خان زند و مفهوم وکیل الرعایا، در بنای مسجد وکیل شیراز در قالب نداشتن گنبدخانه و مناره، وجود تنها دو ایوان، فقدان تزیینات کاشی کاری گسترده، ارتفاع کمتر و مردم واری بیش تر بنا تجلی یافته است.