سهم انسان در ایجاد افعال (بررسی نظریه کسب)

اندیشمندان اسلامی درباره سهم انسان در ایجاد افعالش، آراء متفاوتی ارائه داده‏اند. از متکلمان اسلامی، معتزله قایل به تفویض‏اند و جبریان اختیار انسان را نفی می‏کنند، اما اشاعره نظریه «کسب» را ابداع کرده‏اند. در مقاله حاضر، با تحقیق در کتاب‏ها و مقالات کلامی، به انگیزه اشاعره برای بیان نظریه «کسب» و مهم‏ترین ادله عقلی و نقلی ایشان اشاره و عدم کفایت ادله‏شان اثبات شده است. همچنین تقریرات مختلف اشاعره از کسب، تبیین و نقد و بررسی گردیده است. اما افزون بر آنکه ادله اشاعره در اثبات مدعای ایشان ناکافی است، تقریرهای متعددشان از کسب نیز مفهوم صحیحی به دست نمی‏دهد. ازاین‏رو، نظریه «کسب» اسمی است بدون مسمای صحیح. در نتیجه، تلاش اشاعره برای مقابله با جبر به نتیجه نرسید؛ زیرا بازگشت نظریه «کسب» به نظریه «جبر» است. ازاین‏رو، همه اشکالاتی که متوجه جبریه است، بر کسبیه نیز وارد است، مگر برخی از اشاعره مانند جوینی و تفتازانی که تقریر ایشان از کسب به نظریه امامیه (الامر بین الامرین) بازمی‏گردد.