نگاهی نو به رفع چالش کمبود پرستار

بخش عمده نیروی کار نظام مراقبت بهداشتی را پرستاران تشکیل می دهند. همچنین این گروه از نیروی کار مراقبت بهداشتی، نقش مهمی در ارایه مراقبت مستقیم به بیمار دارند. از این رو پرستاران یکی از ارکان هر نظام مراقبت بهداشتی به حساب می آیند (1). این در حالی است که در سال های اخیر کمبود پرستار و نرخ بالای ترک خدمت در بسیاری از کشورها به چالشی نگران کننده تبدیل شده است (2). برای آن که بتوان با این چالش به درستی و به موقع رو به رو شد، لازم است اطلاعات دقیقی از مجموعه عوامل دخیل در این موضوع مانند تعداد، وضعیت سنی، سنوات خدمتی، و اشتغال دانش آموختگان پرستاری؛ تعداد تخت فعال و توزیع جغرافیایی آن ها و پیش بینی تعداد دانش آموختگان این رشته در سال های آتی در اختیار باشد.
در حالی که برخی از مقالات در سال های اخیر بر این موضوع تاکید دارند که کشور ایران نیز مانند بسیاری از کشورها با چالش کمبود پرستار روبه رو است (3)، اما وضعیت نامطلوب زیرساخت های نظام اطلاعات سلامت در کشور، موجب شده است که تصویر روشنی از نیازهای جاری و آتی نیروی کار پرستاری در دست نباشد. علی رغم آن که نجاتیان اظهار کرده است که «هنوز دقیقا آماری که براساس آن مشخص شود واقعا چقدر کمبود پرستار وجود دارد و به چه میزان نیروی پرستار نیاز است، در دست نیست» (4)، برخی مسوولان وزارت بهداشت بر کمبود 200 هزار نفری نیروی کار پرستاری تاکید می کنند (5).
در هر حال، اگر بپذیریم که کشور با چالش کمبود پرستار روبه رو است، برای حل این چالش لازم است نگاهی همه جانبه به عوامل مربوط به عرضه و تقاضا داشت. از اقدامات صورت گرفته در سال های اخیر، افزایش ظرفیت مدارس پرستاری و تاسیس مدارس پرستاری جدید برای تربیت تعداد بیش تر پرستار بوده است. اما برخی معتقدند که بخشی از دانش آموختگان پرستاری علاقه ای به کار در حوزه پرستاری ندارند (6). به طور مثال براساس یک گزارش دولتی در سال 2013 تعداد 6/1 میلیون پرستار دارای پروانه کار در ایالات متحده امریکا در حوزه پرستاری شاغل نبوده اند (7). لذا تربیت نیروی کار بیش تر، لزوما به رفع کمبود منجر نخواهد شد و لازم است عوامل مهم دیگری که در جذب و نگه داشت نیروی کار پرستاری دخیل هستند، مورد نظر قرار گیرد. در بین این عوامل رضایت شغلی نقش بزرگی در تصمیم پرستاران به ترک کار پرستاری (8) یا کم نمودن ساعات کاری دارد (9). فرسودگی شغلی، حمایت های اجتماعی (10) و سیستم حقوق و پاداش (11)، عوامل مهمی دیگری هستند که باید برای حل مشکل کمبود پرستار به آن ها توجه شود.
با در نظر گرفتن وضعیت موجود، چنانچه کمبود پرستار در نتیجه عدم تمایل دانش آموختگان به کار پرستاری و یا در نتیجه ترک خدمت بیش از حد باشد، همان طور که فلورانس نایتینگل ثابت کرد، مراقبت از زخمی های ارتش انگلستان کم تر از آن هزینه دارد که ارتش اجازه دهد آن ها بمیرند و به جای آنان نیروهای جدید بگیرد (12)؛ افزایش ظرفیت تربیت پرستار راه حل مقرون به صرفه ای برای مساله کمبود پرستار نیست.
به رغم آن چه که گفته شد همچنان راهبرد مورد تاکید سیاست گذاران، افزایش دانش آموختگان پرستاری است. در این راستا تجربیات زیادی در زمینه تدوین و اجرای برنامه های آموزشی پرستاری در دنیا وجود دارد که می تواند گزینه مناسبی برای حل مساله کمبود پرستار باشد. یکی از این برنامه های آموزشی، «برنامه های تسریع شده پرستاری (Accelerated Nursing Program)» است که برای تربیت پرستار از دانش آموختگان رشته های غیر پرستاری تنظیم شده است. اولین برنامه های پرستاری تسریع شده مربوط به اوایل دهه 1970 میلادی می شود که طی سال های بعد از آن به آرامی رشد کرده است (13). این برنامه های تسریع شده بر پایه تجربیات قبلی دانشجویان قرار گرفته و برای افرادی که دارای مدرک لیسانس در سایر رشته ها هستند امکان ورود به رشته پرستاری را فراهم می آورد (14). برنامه های تسریع شده پرستاری سریع ترین راه را برای صدور مجوز پرستاری برای دانش آموختگان رشته های غیر پرستاری فراهم می کند و این برنامه ها بین 12 تا 18 ماه به طول می انجامد (15). این نوع آموزش، بسیار فشرده و تمام وقت بوده و هیچ وقفه ای بین دوره ها وجود ندارد و دانشجویان همان تعداد ساعت های کارآموزی بالینی را که در برنامه های سنتی وجود دارد، می گذرانند. کارکنان پرستاری برای دانش آموختگان برنامه های تسریع شده ارزش زیادی قائلند چرا که آن ها آموزش و مهارت های بسیاری را با خود به محیط کار می برند، و آن ها ادعا می کنند که این دانش آموختگان، بالغ تر و دارای مهارت های بالینی قوی تری هستند و در عین حال توانایی یادگیری سریع تر ملزومات کار را دارند (14). نتایج مطالعه Ouellet و همکاران نشان می دهد که برنامه های تسریع شده، پرستاران شایسته ای را تربیت می کند که می توانند با موفقیت برای انجام فعالیت های بالینی آماده شوند (16). نتایج یافته های مطالعه گذشته نگر Raines نیز نشان می دهد که اکثر دانش آموختگان برنامه های تسریع شده پرستاری، در این شغل مشغول به کار بوده و درصد زیادی از آن ها در حال تحصیل و یا دانش آموخته در مقاطع بالاتر پرستاری می باشد (15). مطالعات صورت گرفته در زمینه بررسی برنامه های تسریع شده پرستاری، نتایج و پیامد های مثبتی را در به کارگیری این برنامه نشان می دهد (17و18).
ایران دارای نرخ بالای بیکاری در دانش آموختگان دانشگاهی در بسیاری از رشته ها می باشد (19). با در نظر گرفتن این مهم و الویت کشورمان در ایجاد اشتغال برای آن ها، به نظر می رسد به کارگیری برنامه های تسریع شده پرستاری به جای طرح های آزمون نشده ای مانند طرح تربیت پرستار با استفاده از ظرفیت بیمارستان که ساختار، فرایند و نتایج روشنی ندارد، می تواند با شرایط حاضر کشور متناسب باشد. لذا برای پاسخ به این چالش پیشنهاد می شود ابتدا آمایش سرزمینی کمبود پرستار مشخص شده و در مناطقی از کشور که کمبود نیروی کار پرستاری در آن ها مسجل است، این برنامه ها راه اندازی شود. در چنین چارچوبی می توان نیروی کار پرستاری مورد نیاز را در مدت کوتاه تر و هزینه کم تر تامین نمود.