بازخوانی محتوایی نقوش سفال نیشابور در قرن چهارم هجری با محوریت باورهای مذهبی و پیش گویی های نجومی

گستره ی متنوعی که از نقش پردازی سفالینه های نیشابور موجود است، بررسی هایی با گرایش های مختلفی به همراه داشته است. عمده این تحقیقات یا متکی بر نقش و فرم است، یا در پی تحلیل محتواست. در بررسی فرم و شکل ظاهری، بن مایه های بصری این نقوش در ایران باستان و سایر فرهن گ ها و ادیان و بسترهایی از این قبیل مورد توجه بوده اند. در حیطه ی محتوا، بازخوانی عقاید باستانی در نقش مایه ها همواره مورد تاکید محققان در سفال نیشابور قرار گرفته است. در این مقاله، گروهی از ظروف سفال منقوش نیشابور که دارای اشتراکات در اجزای نقش و ترکیب بندی هستند به صورت هدفمند انتخاب شده اند. علی رغم اهمیت نهضت بازگشت فرهنگ ایرانی و بخصوص اثرگذاری شاهنامه فردوسی، این جا متون و اقوالی مورد توجه قرار دارند که مستقیما از طبقات عامه مردم و باورهای بعضا خرافی اما مهم حرفی زده اند. همین منابع فرضیات تحقیق را نیز شکل داده اند: ازجمله سلسله ای از پیشگویی های نجومی که در پیوند با اعتقادات آخرالزمانی، جهت تحقیق- یا فرضیه- را برای تحلیل نقوش مشخص می کند. روش مطالعه آثار بر مبنای روش های کیفی توصیفی- تحلیلی بوده است. هدف از شکل گیری این مطالعات، بازخوانی محتوایی سفال نیشابور و تصحیح تلقیات موجود از تاریخ سفال ایران در سده های نخست اسلامی در ایران است. درنتیجه ی تحقیق، مشخص شد که اگر مطابق نظر ریچارد بولیت سفال منقوش نخودی نیشابور، یک مرحله بعد از ظروف کتیبه ای تولید شده باشد و یا تولید آن ها در قرن چهارم هجری قمری افزایش معناداری یافته باشد؛ می توان طیف سفال منقوش را به گونه ای تفسیر کرد که وجوه کارکردی متفاوتی داشته باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که اگر از دریچه ی باورهای آخرالزمانی و پیش گویی های نجومی که عموما شکل خرافی پیدا کرده اند به موضوع نگریسته شود، روابط میان اجزای نقوش از حالت صرفا بصری و شبه ساسانی به یک نظام رمزگانی قابل تغییر هستند. به نظرمی رسد که ترکیب نقش پرنده-کبوتر- و بزغاله، بازتاب اندیشه های پیشا اسلامی نیستند. بلکه در امتزاجی از باورهای آخرالزمانی و پیش گویی های نجومی، وقوع رجعت یک منجی- مثلا ابومسلم- یا گروهی از منجیان در اقتران مثلثه ی خاکی در برج جدی را گزارش می دهند که به زودی در آغاز قرن پنجم هجری به وقوع می پیوست.