بررسی روند شکل گیری قنات دولت آباد یزد بر اساس اسناد مکتوب و داده های باستان شناسی

محمدتقی خان بافقی، حاکم یزد در دوره ی زندیه بود که باغ دولت آباد را در شهر یزد احداث کرد. او برای آبادانی هرچه بیشتر باغ، قناتی را به همین نام جاری ساخت. براساس وقف نامه ی برجای مانده، قنات دولت آباد از حوالی شهر مهریز در فاصله ی 35 کیلومتری جنوب غربی شهر یزد سرچشمه می گرفته است. اکثر محققان ازجمله ایرج افشار، قدمت قنات دولت آباد را حدود دویست سال و طول آن را درمجموع 70 کیلومتر ذکر کرده اند؛ بدین ترتیب که چندین رشته قنات در شهر مهریز به هم می پیوسته و بعد از مشروب کردن این شهر، توسط راهرو زیرزمینی و با طی مسافتی حدود 35 کیلومتر به شهر یزد می رسیده است. این قنات در محله ی آبشاهی و خرمشاه یزد مورد استفاده واقع می شده و سرانجام باغ دولت آباد را مشروب می نموده است. مهم ترین سوال مطرح شده این است که تمام قنات دولت آباد توسط محمدتقی خان احداث شده و یا این که او با تعمیر و احیای قنوات قبلی موجب تغییر مسیر و نام آن ها شده است؟ با بررسی های انجام شده در میراث مکتوب ازجمله تواریخ محلی شهر یزد و وقف نامه ی موجود و همچنین بازدیدهای میدانی و بررسی های باستان شناختی، مشخص گردید که قدمت ساخت قنات دولت آباد به دوره ی شاه شجاع مظفری (آل مظفر) بازمی گردد. حدود دو قرن بعد محمدتقی خان، قنات آبشاهی را خریداری یا تصرف کرده و ضمن احیاء آن، با افزایش طول مسیر قنات، از آب آن برای آبادانی باغ دولت آباد بهره گرفته و موجب تغییر نام قنات آبشاهی به دولت آباد شده است؛ همچنین دو یخچال خرمشاه و دولت آباد درون شهر یزد وجود داشته و از آب قنات دولت آباد بهره می برده اند، که هر دو یخچال طی سی سال اخیر تخریب شده اند. نکته ی دیگر این که این قنات بعد از مشروب ساختن باغ، چرخ آسیابی را به گردش درمی آورده و تا باغ جنت آباد ادامه داشته و طول آن بی شک بیشتر از 70 کیلومتر بوده است.