سازوکار تاریخی حفظ موقوفات در ایران

بخش قابل توجهی از میراث فرهنگی ایران، میراث وقف است. اموال موقوفه، اغلب دایر و آباداند و در میان آن ها آثاری دیده می شود که عمرشان به بیش از هزار سال می رسد. این سخن، بدان معنی ست که میراث وقف نسبت به سایر آثار تاریخی، کمتر دستخوش نابودی، تحریف، تعطیل، و تصرف شده است. وقف بر پایه ی انفاق مال قابل بقاء و انتفاع مستمر و استفاده ی متناوب از منافع آن در امور خیریه ایجاد می شود و مال موقوفه از هرگونه نقل و انتقال ارادی و قهری و سایر تصرفات مصون می ماند. پرسش اصلی این مقاله این است که، عوامل دوام وقف چیست و چگونه میراث وقف از تخریب و نابودی در امان مانده است؟ مفروض نگارندگان این است که، وقف، در طی زمان صاحب سازوکار مدیریتی محافظت محوری شده که به مدد همین سازوکار تا حد قابل توجهی از آسیب برکنار مانده است. هدف این مقاله، شناخت سازوکار تاریخی مدیریت و حفظ میراث وقف است که می تواند به فراهم آمدن زمینه ای برای حفظ میراث وقف و دفع آفات آن در روزگار حاضر بیانجامد. وقف، سابقه ی طولانی در ایران دارد و مقولات مهم وقف در فقه مذاهب، وضعی متفاوت پیدا کرده است. اما در بحث حفظ میراث وقف، بررسی تجربه ی تاریخی وقف نشان می دهد رویکرد وقف در حفظ موقوفات نسبتا یکسان است و در بستر مذاهب و یا در ادوار تاریخی تغییر اساسی نداشته است. هر موقوفه، برنامه ی مدیریتی دارد که به آن وقف نامه می گویند. در اکثر وقف نامه ها، حفظ و تعمیر موقوفه بر سایر مخارج مقدم شمرده شده و هرگونه تبدیل و تغییر در شروط وقف را منع کرده اند. برای نگارش این مقاله، موقوفات متعددی اعم از منقول و غیرمنقول و وقف نامه های بسیاری را بررسی کردیم که عمدتا به فارسی تحریر شده بودند. مطالعه ی موقوفات و وقف نامه ها نشان می دهد که تمهیدات مشابهی برای مدیریت و حفظ موقوفات وجود داشته است.