بررسی تنوع زیستی تعدادی از ژنوتیپ های برتر فندق (Corylus avellana L.) منطقه فندقلو بر اساس برخی از خصوصیات میوه و شرایط محیطی

زیستگاه فندقلو بزرگ ترین خزانه ژنی فندق در شمال غرب ایران است. تنوع آب وهوایی و تکثیر مداوم جنسی، تنوع ژنتیکی غنی را بین فندق های این ناحیه به وجود آورده است. هدف از این پژوهش، تجزیه وتحلیل تنوع زیستی ژنوتیپ های برتر فندق در زیستگاه فندقلو با استفاده از بررسی همبستگی بین صفات، روش های تجزیه به مولفه اصلی و تجزیه خوشه ایو همچنین بررسی رابطه صفات میوه و مغز هر یک از ژنوتیپ ها با شرایط محیطی محل رشد آنهاست. در سال های 1393 و 1394 بیست ژنوتیپ برتر از نظر صفات مورفولوژیکی و فنولوژیکی از بین 70 ژنوتیپ اولیه انتخاب و علامت گذاری شدند. ده صفت مربوط به ابعاد میوه و مغز، ترکیبات فیتوشیمیایی (درصد روغن، پروتئین و کربوهیدرات در مغز و غلظت تاکسول در برگ های مسن) در این ژنوتیپ ها اندازه گیری شد. به منظور بررسی اثرات احتمالی شرایط محیطی، پنج ویژگی میانگین بارندگی سالیانه، دمای سالیانه، ارتفاع از سطح دریا، تعداد روزهای یخبندان و اسیدیته خاک مربوط به مکان های نمونه برداری از ژنوتیپ ها ثبت شد. کل آنالیزهای آماری به کمک نرم افزار اس پی اس اس 16 انجام شد. بر اساس آماره های توصیفی بیشترین ضریب تغییرات به صفات ضخامت مغز (31/26%) و وزن مغز (41/24%) و کمترین آن به تعداد روزهای یخبندان (53/1%) و اسیدیته خاک (83/1 %) تعلق داشت. بیشترین همبستگی مثبت بین صفات طول میوه و درصد مغز (, P<0. 01943/0=r) مشاهده شد. غلظت تاکسول همبستگی منفی در سطح 5% با صفات ضخامت مغز (519/0- =r) و درصد مغز (524/0- =r) نشان داد. در این پژوهش بین ویژگی های محیطی و جغرافیایی "اسیدیته خاک" با "میزان بارندگی سالیانه" همبستگی منفی (, P<0. 01838/0- =r) و بین "ارتفاع از سطح دریا" با "میانگین بارندگی سالیانه" همبستگی مثبت (, P < 0. 05481/0=r) دیده شد. "میانگین بارندگی سالیانه" با "درصد مغز" همبستگی منفی (, P<0. 05495/0- =r) نشان داد. تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد که 5 مولفه اول مسئول 85/70% کل تغییرات بود. تجزیه خوشه ایژنوتیپ های فندق را به دو گروه تقسیم کرد. گروه دوم شامل سه ژنوتیپ بود که زیستگاه آنها در ارتفاع بالاتر از 17 ژنوتیپ گروه اول بود. این پژوهش نشان داد که ژنوتیپ های بومی فندق زیستگاه فندقلو از تنوع ژنتیکی قابل توجهی برخوردارند که می توانند در اجرای برنامه های اصلاحی مورد استفاده قرار گیرند. هرچند در میان صفات محیطی بررسی شده تاثیر ارتفاع از سطح دریا روی ژنوتیپ ها نسبت به سایر عوامل محیطی بیشتر بود؛ با وجود این تنوع مشاهده شده درون جمعیت فندق زیستگاه فندقلو بیشتر مربوط به تفاوت ژنتیکی بین ژنوتیپ ها است تا شرایط محیطی آنها. محدود شدن در بین کوه های بلند و دارا بودن اقلیم سردسیری، زیستگاه فندقلو را به یکی از خزانه های ژنی منحصربه فرد فندق در مقایسه با سایر زیستگاه های کشور تبدیل کرده است. میوه ژنوتیپ های فندق بررسی شده در زیستگاه فندقلو در مقایسه با سایر زیستگاه های کشور عموما کوچک تر، کروی ولی با درصد مغز نسبتا بالاتر بود. هرچند هیچ یک از ژنوتیپ های بررسی شده به تنهایی پتانسیل معرفی شدن به عنوان یک رقم جدید را نداشتند ولی می توان از آنها در تلاقی با ارقام تجاری برای اصلاح ارقام فندق سازگار با شرایط آب و هوایی خشن منطقه استفاده کرد.