جغرافیا، فصل مشترک اندیشه های تاریخی ابن خلدون و حمدالله مستوفی قزوینی

ابن خلدون متفکر، مورخ و جامعه شناس معروف مسلمان شمال آفریقا، نه تنها با حمدالله مستوفی قزوینی محقق و مورخ ایرانی عصر مغول، در یک دوره زمانی نزدیک به هم می زیسته اند، بلکه از جهاتی دیگر نیز با هم همانند هستند. هر دو اندیشمند، در دستگاه اداری و دیوانی عصر خود، دارای مناصبی بودند. در این میان، دانش جغرافیا تاثیری عمده در اندیشه و تالیفات آنان ایفا نموده است. با وجود فاصله مکانی و جغرافیایی که از یکدیگر داشته اند، می توان حمدالله مستوفی را نزدیک ترین مورخ و مولف ایرانی به ابن خلدون به شمار آورد که متاثر از اندیشه واقع بین خود، جغرافیا را بستر و زمینه شکل گیری حوادث تاریخی می دانست. اگرچه سیر تمدنی سرزمینی آنان متفاوت است، اما در زمینه رویکرد به علم جغرافیا، با یکدیگر اشتراکاتی دارند. با توجه به مطالب فوق، این پژوهش می کوشد با روش توصیفی تحلیلی، به مهم ترین اشتراکات جغرافیایی ابن خلدون و حمدالله مستوفی اشاره کند. نتایج این پژوهش، حکایتگر آن است که این دو پژوهشگر، با دو رویکرد متفاوت جغرافیایی به «تاریخ» و «اجتماع» عصر خویش می نگریسته اند. ابن خلدون، دانش جغرافیا را عاملی موثر بر شکل گیری و ارتقای اجتماع بشری قلمداد می کند؛ درحالی که مستوفی آن را مایه وحدت و انسجام و حفظ هویت ایرانی و اندیشه ایران شهری می داند. همچنین، ابن خلدون به مفهوم آفریقای پس از موحدون، و حمدالله مستوفی به مفهوم ایران شهر پس از ایلخانان، توجه ای ویژه دارد.