تغییرات غلظت، تجمع و تخصیص فسفر در چند گونه زراعی و علف هرز خانواده گندمیان در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک

فسفر بعد از نیتروژن مهم ترین عنصر غذایی محدودکننده عملکرد گیاهان زراعی به ویژه در خاک های اسیدی و قلیایی است. مطالعات گسترده حاکی از وجود تنوع ژنتیکی قابل توجه از نظر کارآیی جذب و استفاده از فسفر در گیاهان می باشد که با غلظت، تجمع و تخصیص فسفر به بخش های مختلف بوته مرتبط است. استفاده از این تنوع برای بهبود و عملکرد گیاهان زراعی و همچنین کاهش نیاز به مصرف کودهای فسفره به ویژه در خاک های کم فسفر توجه محققان را در سال های اخیر جلب کرده است. از این رو، مطالعه حاضر به منظور بررسی تغییرات غلظت، تجمع و تخصیص فسفر به بخش های مختلف بوته در تعدادی از گونه های مهم زراعی و هرز خانواده گندمیان انجام شد. این آزمایش در سال زراعی 95-1394 در قالب طرح کاملا تصادفی به صورت فاکتوریل با سه تکرار در پردیس جدید دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان در خاکی با مقدار فسفر قابل استفاده بسیار کم (85/4 میلی گرم در کیلوگرم) اجرا شد. در این مطالعه گلدانی، شش گونه زراعی و هرز از خانواده گندمیان شامل گندم دوروم، جو معمولی، جو لخت، چاودم، یولاف وحشی و علف خونی در دو شرایط عدم مصرف و مصرف کودهای شیمیایی به مقدار توصیه شده مورد بررسی قرار گرفتند. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک غلظت فسفر به تفکیک اندام (ریشه، ساقه (شامل ساقه، غلاف برگ ها و گل آذین به غیر از دانه)، برگ و دانه) اندازه گیری و تجمع و ضرایب تخصیص فسفر با استفاده از داده های غلظت فسفر و وزن خشک اندام ها محاسبه شد. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک اثر ژنوتیپ، کود دهی و اثر متقابل آن ها بر مقدار فسفر تجمع یافته در تمام بخش های بوته شامل ریشه، برگ، ساقه، دانه، بخش هوایی و کل بوته معنی دار بود. میانگین مقدار فسفر کل بوته در گونه ها در شرایط کوددهی افزایش 2/4 برابری نسبت به شرایط عدم مصرف کود داشت. در شرایط کوددهی اختلافات زیادی بین گونه های مورد بررسی از نظر مقدار فسفر تجمع یافته در بخش های مختلف و کل بوته وجود داشت در حالی که در شرایط عدم کوددهی بین گونه های مورد بررسی از نظر مقدار فسفر تجمع یافته در هیچ یک از بخش های بوته و کل بوته اختلاف معنی داری مشاهده نشد. تغییرات مقدار فسفر در گونه های مورد بررسی ناشی از تغییرات اجزای تعیین کننده آن یعنی مقدار ماده خشک و غلظت فسفر بوده است. اگر چه مقدار ماده خشک و غلظت فسفر در تمام بخش های گیاه به طور معنی داری (p=0.01) تحت تاثیر فاکتورهای آزمایش و در بیشتر موارد تحت تاثیر متقابل این فاکتورها قرار گرفت، اما میزان تغییرات مقدار ماده خشک و در نتیجه سهم آن از تغییرات مقدار فسفر بیشتر از غلظت فسفر بود. از کل فسفر جذب شده، در شرایط عدم مصرف کود 6/59 درصد و در شرایط مصرف کود 0/49 درصد به دانه اختصاص یافت. میانیگین تخصیص فسفر به دانه در کل گونه ها 3/54 درصد، در گونه های زراعی 1/64 و در دو گونه هرز 7/34 بود. بر اساس این نتایج، میانگین تخصیص فسفر جذب شده به بخش رویشی گیاه در کل گونه ها 7/45 درصد بوده است. یافته های این مطالعه نشان داد که تجمع فسفر و به دنبال آن غلظت و ضرایب تخصیص فسفر به بخش های مختلف بوته در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک به شدت تحت تاثیر کوددهی و ژنوتیپ و اثرات متقابل این دو فاکتور قرار گرفتند. تغییرات بیشتر تجمع فسفر را می توان به وابستگی آن به تغییرات مقدار ماده خشک و غلظت فسفر نسبت داد. نتایج به دست آمده حاکی از تنوع بسیار کم گونه های مورد مطالعه به لحاظ تجمع فسفر در شرایط محیطی فقیر از نظر فسفر قابل استفاده خاک در مقایسه با شرایط کوددهی بود که نشانه ای از تشابه این گونه ها از نظر تحمل کمبود فسفر و از سوی دیگر نشانه پاسخگویی متفاوت گونه ها به مصرف کود فسفره است.