توضیح دو ضبط از دیوان حافظ («جام اسکندر» و «دیو مسلمان نشود»)

در این دو بیت از دیوان حافظ: خیال آب خضر بست و جام اسکندر(کیخسرو) به جرعه نوشی سلطان ابوالفوارس شد اسم اعظم بکند کار خود ای دل خوش باش که به تلبیس و حیل دیو مسلمان(سلیمان) نشود ضبط های «جام کیخسرو یا اسکندر؟» و «دیو سلیمان نشود یا مسلمان؟» محل بحث محققان مختلف بوده است. در نمونه نخست، «جام اسکندر» مستند بر یک نسخه(خلخالی827ه.ق) است و همه دست نویس های معتبر دیگر «جام کیخسرو» دارند؛ ولی چون اسکندر نیز بنابر شواهد داستانی و شعری جامی ویژه با خصوصیات شگفت کاسته نشدن آب آن و جهان بینی و رازگشایی داشته است، ضبط «جام اسکندر» بر اساس قاعده «ضبط دشوارتر برتر است» در تصحیح علمی- انتقادی دیوان حافظ اصیل تر از «جام کیخسرو» است. در مورد دوم هم با نادیده گرفتن نگاشته «مسلمان نشود» در اکثر و اقدم نسخ دیوان حافظ- که در بررسی ضبط هایی از این نوع، نباید به تنهایی معیار ترجیح و انتخاب باشد- طبق یک ضابطه دیگر در تصحیح انقادی متون یعنی «کدام صورت می تواند تغییریافته وجه دیگر باشد؟» همین وجه، نویسش درست است و به احتمال نزدیک به یقین، بعضی کاتبان ضبط «مسلمان نشود» را برای رفع تکرار قافیه در غزل، رعایت تناسب بیت و هماهنگی با اجزا و عناصر تلمیحی آن به «سلیمان نشود» تبدیل کرده اند.