سنت و اجتهاد در اسلام و مسیحیت: سازوکارهای دو دین در تطابق با خواسته های زمان و مکان

موضوع گستره دین و دین ورزی و نقش آفرینی آن در تحولات اجتماعی و چگونگی مواجهه آن با نیازهای نو و متحول در جوامع مختلف و سازوکارهای هر دین برای حل مشکلات تازه، از موضوعاتی است که در همه ادیان به خصوص ادیانی که داعیه جهانی و جاودانگی و نیز جامعیت دارند، باید تبیین شود. موضوع اصلی در این مقاله این است که اسلام و مسیحیت در مقایسه با یکدیگر، آیا توانسته اند هم بر اصول خود تاکید کنند و هم به مقتضیات و مطالبات زمانه پاسخگو باشند. واقعیت این است که مسیحیت با کاستن از دامنه دینداری و حذف شریعت یهودی و تاکید بر سنت سیال و برگرفته از فهم مومنان در طول زمان، خود را با شرایط تازه وفق داد. اسلام شیعی نیز با بهره گیری از سنت 250 ساله معصومان توانست عناصر انعطاف بخش مهمی را در بطن تفکر خود جای دهد. در اسلام سنی، تاکید بر موضوع قیاس و مصلحت تا حدی به روند تطابق کمک کرد ولی با انسداد باب اجتهاد و نظر، و انحصار فقه در چهار مکتب، این روند به تعطیل کشیده شد. مشکل اصلی در هر دو دین تعیین حدود و مصادیق مسلمات و دکترینها، که تجدیدنظر ناپذیرند، از اموری است که عصری اند. بعضی از نگرش های فقهی امام راحل در اجتهاد جواهری در موضوعاتی چون شطرنج و موسیقی و پاپ یوحنای 23 در پایه گذاری شورای واتیکان 2، و پاپ فرانسیس در مساله ازدواج و طلاق در سند «لذت عشق» یا دیدگاه های هانس کونگ طلیعه های روندی است که حاکی از سمت وسویی واحد و نشان دهنده نگاه مثبت به توانمندی دین است.