پژوهشنامه ادیان
سال سیزدهم شماره 2 (پیاپی 26، پاییز و زمستان 1398)

نگرش نقادانه یا به کارگیری بررسی عقلی در ارزیابی هر چیزی، در دوره رنسانس به وجود آمد و کتاب مقدس نیز از این برخورد نقادانه در امان نماند. نقد کتاب مقدس به دو نقد نسخ و تاریخی-ادبی تقسیم می شود. یکی از کتاب هایی که از مجموعه کتاب مقدس به علت جایگاه مهم و نیز طول آن، مورد نقدهای نسخ و تاریخی- ادبی وسیعی قرار گرفت، کتاب اشعیای نبی است. این مقاله درپی آن است که به توصیف و تحلیل نقدهای گسترده تاریخی- ادبی منتقدان این اثر بپردازد. سوالاتی که در این پژوهش، طرح شده و به پاسخ آن ها پرداخته شده است، عبارت اند از: کتاب اشعیای نبی اثر یک نبی است یا دو، سه یا بیشتر؟ دلایل طرفداران هر کدام از این دیدگاه ها چیست؟ تقریبا اکثر محققان، با استناد به تفاوت های تاریخی، مفهومی، سبک شناختی، و زبان شناختی، این کتاب را به سه بخش (باب های 1تا39، 40تا55 و 55تا66)تقسیم کرده، و آن ها را به ترتیب به اشعیای اول یا تاریخی یا اورشلیمی، اشعیای دوم و اشعیای سوم نسبت داده اند. آن ها اعتقاد دارند که این سه بخش دربردارنده حوادث تقریبا سیصد ساله است.  از آن جا که یک نبی ممکن نیست این همه عمر داشته باشد و نیز از آن جا که مبنای آن ها قدرت نبی بر نبوت آینده دور نیست و یا شاید بعضی از آن ها آن را مورد انکار قرار می دهند، لذا این امر را دال بر درستی نظر خود می دانند.

اهمیت و نقش پولس رسول درتاریخ مسیحیت امری مسلم است. زیست مسیحی پولس با مکاشفه روحانی او از عیسی مسیح آغاز شد؛ این رخداد ایمانی، آراء الاهیاتی و اخلاقی پولس را به بار نشاند، به طوری که قلب آموزه های پولس را «عرفان مسیح» او تلقی کرده اند. بر این مبنا، آموزه های الاهیاتی و اخلاقی او با هم مرتبط اند. عنصر اصلی اخلاقیات پولس، عشق به عنوان موهبت«روح»، در تناظر با ایمان (ثمره فیض)، عنصر اصلی الاهیات او، تحقق شریعت حقیقی را میسر می کند؛ فرد مسیحی با عشق و ایمان به مسیح، که تجسم روح و فیض خداست، با کسب وضعیت وجودی جدیدی، به انسان جدید اخلاقی متبدل می شود. براساس عرفان پولس، «بودن در مسیح»، «خلقت جدید» در پارسایی و تقدس را در پی دارد. این نگرش با کمک تبیین اخلاقی-عرفانی از مناسک، شریعت عشق را بجای شریعت اعمال، در آموزه های الاهیاتی او جایگزین می سازد. در این پژوهش، آموزه های اخلاقی پولس را با توجه به ویژگی های خاص شخصیت او، مواجهه با بحران روحی در شریعت گرایی سخت او و نهایتا شکل گیری آن ها بر محور مکاشفه عرفانی اش از عیسی مسیح، مورد کنکاش قرار داده ایم. ادامه این جستار با فرض ایده عرفان اخلاقی به اخلاقیات پولسی و رواقی و وجوه اشتراک و افتراق آن دو، پرداخته است.

«شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» سه مرحله جداناپذیر از مقامات معنوی و مدارج دینی کمال انسانی است که می توان آن را به پوست، مغز و روغن بادام تشبیه کرد. هر دینی از سه جنبه شریعت، طریقت و حقیقت تشکیل می شود و شریعت ناظر به احکام و آداب ظاهری دین، طریقت ناظر به معنا و آداب قلبی و حقیقت همان مطلوب و مقصود اصلی هر دینی است؛ از این منظر، تمام ادیان دارای مقام طریقتی هستند که در تاریخ اسلام این طریقت به عنوان «تصوف» نامیده شده است. منتهی نکته ای که در این جا وجود دارد این است که اسلام از آن جهت که جامعیت دارد، هم شریعت و هم طریقت در این دین حضوری متعادل و متساوی دارند اما در ادیان دیگر معمولا یکی بر دیگری غلبه داشته است؛ مثلا در مسیحیت طریقت غالب است و در دین یهود شریعت غالب شده است؛ این است که دین یهود به شریعت مداری و دین مسیح به طریقت مداری مشهور است. اما حقیقت فراتر از ظاهر همه ادیان است و شریعت و طریقت راه های رسیدن به آن محسوب می شود. از این روست که در قرآن کریم واژه دین به صورت جمع به کار نرفته و همه جا سخن از دین است نه ادیان. قصه «موسی و شبان» مثنوی یکی از شاهکارهای مولوی از این جنبه به دور نیست و نگارنده در این مقاله این قصه را از دو منظر «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» و «تشبیه» و «تنزیه» نگریسته است. سپس با توجه به توضیحات مذکور، این اشارات را در خود ابیات قصه شرح می دهد.

گورو در عرفان هندویی استاد و اصلی است که مراتب معنوی را پشت سر گذاشته، وادی های پر پیچ و خم آن را درنوردیده و به بالاترین مرتبه بینش معنوی یعنی مکشه نایل شده است. در طریقه های رهبانی هندویی، گورو تجسد خداوند، سنت، تعالیم طریقت و واسطه فیض الهی است که به سنت جان می بخشد، منشا و بستر حیات نوین معنوی، کانون تقدس و رابط سالک با قوای متعالی تر است. بر همین اساس نقش وی در تعلیم و تربیت مرید واجب، و از آداب سلوک به شمار می آید و می تواند هدایت و ارشاد کسی را که قصد پیمودن این مسیر را دارد، بر عهده بگیرد، او را از عقبات سخت سلوک گذر دهد و تا رسیدن به سر منزل مقصود دلیل راه وی باشد. وی شایسته تکریم و احترام است و اطاعت محض از دستورات او، هر چند خلاف عرف باشد، برای رسیدن به مقصود نهایی ضروری به شمار می آید. از این روست که برای تبیین جریان سلوک عرفانی در این سنت، بررسی نقش گورو از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این نوشتار مفهوم گورو و حوزه شناختی و معنایی آن بر اساس متون مقدس و منابع ادبی و عرفانی هندویی بخصوص در نگاه شنکره و آثار او بررسی شده است.

موضوع گستره دین و دین ورزی و نقش آفرینی آن در تحولات اجتماعی و چگونگی مواجهه آن با نیازهای نو و متحول در جوامع مختلف و سازوکارهای هر دین برای حل مشکلات تازه، از موضوعاتی است که در همه ادیان به خصوص ادیانی که داعیه جهانی و جاودانگی و نیز جامعیت دارند، باید تبیین شود. موضوع اصلی در این مقاله این است که اسلام و مسیحیت در مقایسه با یکدیگر، آیا توانسته اند هم بر اصول خود تاکید کنند و هم به مقتضیات و مطالبات زمانه پاسخگو باشند. واقعیت این است که مسیحیت با کاستن از دامنه دینداری و حذف شریعت یهودی و تاکید بر سنت سیال و برگرفته از فهم مومنان در طول زمان، خود را با شرایط تازه وفق داد. اسلام شیعی نیز با بهره گیری از سنت 250 ساله معصومان توانست عناصر انعطاف بخش مهمی را در بطن تفکر خود جای دهد. در اسلام سنی، تاکید بر موضوع قیاس و مصلحت تا حدی به روند تطابق کمک کرد ولی با انسداد باب اجتهاد و نظر، و انحصار فقه در چهار مکتب، این روند به تعطیل کشیده شد. مشکل اصلی در هر دو دین تعیین حدود و مصادیق مسلمات و دکترینها، که تجدیدنظر ناپذیرند، از اموری است که عصری اند. بعضی از نگرش های فقهی امام راحل در اجتهاد جواهری در موضوعاتی چون شطرنج و موسیقی و پاپ یوحنای 23 در پایه گذاری شورای واتیکان 2، و پاپ فرانسیس در مساله ازدواج و طلاق در سند «لذت عشق» یا دیدگاه های هانس کونگ طلیعه های روندی است که حاکی از سمت وسویی واحد و نشان دهنده نگاه مثبت به توانمندی دین است.

این نوشتار با هدف ارایه تصویر نظامند از معرفت شناسی تایویی، به تحلیل محتوای دو منبع متقدم اندیشه تایویی یعنی دایو ده جینگ و جوانگ دزو پرداخته و مباحث اصلی معرفتی شناسی هم چون ارکان معرفت، امکان معرفت، معیار صدق معرفت ، ابزارهای معرفت، اقسام و مراتب معرفت، مرزها و حدود معرفت، یقین و حد نهایی آن و موانع معرفت را استنباط و بررسی کرده و به طور نظامند تبیین نموده است. اگرچه این منابع موجز و کنایی، با هدف ارایه نظام معرفت شناسی تدوین نیافته اند اما برآیند پژوهش حاکی است، با تحلیل محتوای آن ها می توان نظام معرفتی تایویی را ترسیم نمود؛ نظام معرفتی که در آن ارکان معرفت دارای سنخیت و وحدت هستند. شناخت امری ممکن و شناخت یقینی در روند انحلال فردیت در تایو بی نام حاصل می شود. علم به مثابه نور است که شناخت را تحقق می بخشد اما حقیقت مطلق، تاریکی (فرانور) است و امکان معرفت به آن وجود ندارد. در رویکرد معرفتی آنان، شهود و علم حضوری، که می تواند وجود پویا، متغیر و سیال را ادراک نماید، جایگاه ویژه ای دارد. معرفت از نظر آنان امری ذومراتب و حاصل تجربه تواجد و برطرف نمودن موانع معرفتی چون ذات گرایی، عقل گرایی، زبان، توجه به بعدمادی نفس، جهان و هم چنین احساسات است. معیار صدق معرفت، تطابق معرفت با کنه هستی است

این عبارت توراتی که انسان شبیه خدا آفریده شده است، اساس تعلیمات دانشمندان یهود درباره وجود آدمی است. از این عبارت چنین برداشت می شود که انسان بر همه مخلوقات جهان فضیلت دارد و عالی ترین نقطه در کار آفرینش است. از این رو همواره موضوع انسان و مسیر آفرینش او، ابعاد وجودی و جایگاهش در نظام هستی از موضوعات مورد توجه متفکران یهودی و پژوهشگران حوزه یهودیت بوده است. در این میان کتاب زهر به عنوان مهم ترین اثر ادبی و عرفانی قرون وسطی، موضوع اصلیش نمایش انسان و حقایق الهی است. این اثر به عنوان تفسیر اسفار پنج گانه تورات تا حدودی دسترس ناپذیر و دشواریاب در برابر ما قرار دارد، همان طور که شایسته اثری درباره حکمت باطنی است. در این نوشتار سعی شده است که با بیان جنبه های شناخت آدمی در سنت توراتی یهودی، به عنوان پیشینه و پایه های انسان شناسی یهودی، و بررسی جریان قبالا به عنوان اصلی ترین سنت عرفان یهودی در بیان دیدگاه های انسان شناسی عرفانی یهود، زمینه را برای بیان دیدگاه های زهر از انسان فراهم کنیم.

در سنت مسیحی و به ویژه عهدجدید عیسی مسیح واسطه رهایی و نجات و الگوی عشق ورزی انسان معرفی شده است. عیسی با عشق و محبتش به انسان ها، قربانی شدن را پذیرفت و چون بره ای در فصح قربانی شد تا نوع انسان حیات یابد. اتحاد با مسیح تنها راه وصول به عشق اتم و اکمل در مسیحیت است. انسانی که به دنبال رهایی است باید مسیح گونه شود و هم چون او طی طریق نماید، تا با مسیح متحد شود و نجات یابد. برای اتحاد با خداوند باید به قوانین طلایی عشق که در اناجیل بر زبان مسیح جاری شد عمل نماید. یعنی عشق به خدا، عشق به همسایه و هم نوع و حتی نثار جان برای دشمن محبت نماید. بدین ترتیب انسان ارتقا می یابد و گناهانش در اثر محبت می سوزد. و فرزند مسیح می گردد. عیسی در او متولد می شود. در این هنگام این پسر انسان است که با او و در او عمل می کند. مسیح با چشم او می بیند، با گوش او می شنود و با دستان وی عمل می نماید. در این جستار سعی بر آن است تا در حد ادراک به تبیین عشق در عهدجدید پرداخته شود.

در سده های هجدهم و نوزدهم شماری از اندیشمندان با اتخاذ دیدگاه هایی تاریخی - انتقادی، درباره حیات و شخصیت عیسی مسیح تحقیق کردند و از او تصویری به دست دادند که با تصویر الهیات و کتاب مقدس مسیحی بسیار متفاوت بود. در این تحقیقات عیسی مسیح گاه همچون فردی صرفا بشری با دعاوی مسیحایی و آرمان هایی سیاسی معرفی می شد که به خطا در آرزوی فرارسیدن ملکوت خدا بود و سرانجام نیز ناکام از آن چه طلب می کرد به صلیب کشیده شد. در مقابل، رودولف بولتمان با طرح دوگانه عیسای تاریخ و مسیح ایمان، مدعی شد پیدایش و پایایی ایمان مسیحی متوقف بر شخصیت تاریخی عیسی و آگاهی از چندوچون حیات او نیست. هدف این پژوهش طرح و بررسی پاسخ بولتمان به تحقیقات تاریخی-انتقادی درباره عیسای تاریخی است. برای این کار، پس از طرح کلیات آن تحقیقات، به آثار بولتمان رجوع می کنیم و نشان می دهیم که از نظر او مسیح ایمان متعلق ایمان مسیحی است و نه عیسای تاریخی. بنابراین، ایمان مسیحی از انتقادات تحقیقات تاریخی-انتقادی درباره عیسی آسیب نمی بیند.

طراحی شهر خدا نزد آگوستین کاملا بر محور فرشتگان و اهریمنان صورت گرفته است. به زعم وی خدا به همه فرشتگان، طبیعت خیر عطا کرده است و آن چه که باعث لغزش برخی از آن ها می‎شود عبارتست از روی گردانی از محبتخدا و روی آوردن به جایگاه شخصی خود فرشتگان. در واقع، تکبر اولین گام در ایجاد شکاف بین فرشتگان است که آن ها را به دو دسته فرشتگان مقدس و فرشتگان شرور (اهریمنان) تقسیم می‎کند و دو شهر را شکل می‎دهد، شهر خدا در مقابل شهر زمینی. این دیدگاه آگوستین باعث طرح مسئله چگونگی انحراف اراده در فرشتگان و شکل‎گیری مفهوم شهر خدا می شود. به نظر می‎رسد که آگوستین برای حل این مسئله با تکیه بر آموزه‎های کتاب مقدس به دو مفهوم «تمسک به خدای متعالی» و «تکبر»در ساحت فرشتگان متوسل می‎شود و انحراف اراده را نیز در تقریر نهایی دیدگاه خویش محفوظ می‎دارد. در این مقاله با بررسی آثار آگوستین و تحلیل نظرات او، جایگاه اهریمنان و فرشتگان را در شکل‎گیری مفهوم شهر خدا و شهرزمینی بررسی می نماییم.

درک بشر از زمان همواره در شکل گیری نظام اعتقادی او نقش اساسی داشته است. انبیای یهود با ایمان به خدایی واحد، مقتدر و غیرقابل پیش بینی تصور دوری از زمان را رها کردند و به دیدگاه خطی به زمان رسیدند که به مفهوم تاریخ امکان بروز می داد. با مسیحیت تاریخ دارای روندی معنادار و مومن زایری شد که به سوی غایتی رو به حرکت است. در ابتدا این غایت که عبارت بود از رستگاری مومنان برگزیده، خارج از تاریخ عرفی قرار داشت، اما در قرن دوازدهم یواخیم فیوره رستگاری را در آخرین مرحله از ادوار تکاملی تاریخ عرفی ترسیم کرد. به این ترتیب امید به ایجاد فردوسی زمینی پایه ریزی شد. توصیفات یواخیم فیوره از آخرالزمان و عصر طلایی روح القدس الهام بخش اصلاح طلبان پیشگامی چون جان ویکلیف شد. باور به بارور شدن اذهان و خوداتکایی نسبی مومنان در آخرین عصر تاریخ جهانی بود که منجر به مخالفت با تشکیلات و اختیارات کلیسا شد.

الهیات رهایی بخش یکی از الهیات های قرن بیستم که خواستار برابری زن و مرد در امور دینی، اجتماعی و تحقق مساوات و عدالت اجتماعی در جوامع، به خصوص کشورهای آمریکای لاتین هستند. این الهیات برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود قایل به جنسیت و تبعیض بین زن و مرد نیست و زنان را در عرصه های مختلف دوشادوش مردان می داند. نوشتار حاضر جستاری است در بیان نقش، جایگاه و تاثیرگذاری زنان در عرصه های مختلف اجتماعی اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و دینی این الهیات برای رسیدن به آرمان های خود. ابتدا به شکل گیری الهیات رهایی بخش در آمریکای لاتین اشاره وسپس ویژگی های این الهیات را بیان می کنیم. بحث مهم دیگری که به آن پرداخته می شود جایگاه، زنان در الهیات رهایی بخش است که در این زمینه به دفاع از شخصیت و حقوق زنان در این الهیات پرداخته و درنهایت به نقش دینی کلیسایی زنان در الهیات رهایی بخش اشاره می شود.