اختیار انسان از منظر فخر رازی و محمدحسین طباطبایی

جبر و اختیار از مسایل اختلافی میان متکلمان و فلاسفه است که هر یک برای آن راه حلی مطرح کرده اند. فخر رازی به پیروی از مکتب اشعری، نظریه کسب را می پذیرد ولی آن را به نحوی تفسیر می کند که به نظریه اختیار بسیار نزدیک است و حتی نظریه اختیار را در قالب عبارت «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» به صراحت بیان می کند. از طرف دیگر، انسان را «مضطر فی صوره المختار» می داند که در ظاهر نفی اختیار است. فخر رازی به دلیل تفکیک نکردن میان رابطه خداوند با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، در تبیین و تحلیل مسئله اختیار دچار تشتت آرا است و سخنان وی در ظاهر تعارض و تناقض دارد، ولی در نهایت به نظریه اختیار می رسد. طباطبایی دیدگاه اختیار را برمی گزیند و با پذیرش اصل علیت، مراتب هستی و مراتب فاعلیت، هم انسان را فاعل افعالش می داند و هم فاعلیت خداوند را با فاعلیت انسان در تعارض نمی بیند. وی با انفکاک میان رابطه خداوند متعال با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، مسئله اختیار را تحلیل می کند. او معتقد است وقوع هر فعل اختیاری منوط به سه اصل مهم و اساسی است: 1. رابطه طولی فاعلیت الاهی با فاعلیت انسان؛ 2. علت ناقصه دانستن اراده انسان؛ 3. واجب بودن وقوع فعل در مقایسه با اراده الاهی و ممکن بودن آن در مقایسه با اراده انسانی که همان اختیار است.