تحلیل مفهوم بلاغی و زبان شناختی دو نشانه زبانی «محتسب» و «دنیا» در غزلی از حافظ بر مبنای رویکرد نشانه شناسی «اومبرتو اکو»

بیشتر سروده های حافظ، معیارهای بلاغی نابی هستند که در ساحت زبان و معنا رخ می نمایند و ادراک مخاطب را به لایه هایی فراتر از سطح نخستین بیان، رهنمون می سازند. حافظ برای بیان دریافت های هنری خود در قالب شعر به طور عام و غزل به طور خاص از فرایندی پیچیده مدد می گیرد که امروزه می توان آن را از منظر نشانه شناسی توضیح داد. بلاغت اعجاز گون کلام حافظ در کنار نشانه های چندلایه ای که از آن ها به عنوان واژه/ مصالح زبان، بهره برده است، جزء شاخصه های شعر او محسوب می شوند. برای توضیح این امر، نظرات خاص نشانه شناس معاصر، اومبرتو اکو واجد اهمیت بسیار است. تطبیق دیدگاه های او در سروده های حافظ، می تواند مبناهای نظری قابل توجهی را درباره نشانه شناسی شعر حافظ فراهم سازد. در دیدگاه اکو، نقش نشانه ای، مفهو می محوری دارد و به مثابه حلقه ارتباط میان صورت بیان و صورت محتوا، عمل می کند. این مفهوم از لحاظ کلی می تواند برتاباننده نوعی بلاغت زبان شناختی نیز باشد که مطابقت با مقتضای حال را با توجه به فصاحت کلام فرا یاد می آورد. مقاله حاضر، بر آن است در پژوهشی توصیفی تحلیلی، دو نشانه زبانی محتسب و دنیا را در یکی از غزل های مشهور حافظ، بر مبنای رویکرد نشانه شناسی اکو، مورد بررسی قرار دهد. نتایج تحقیق، بیانگر آن است که حافظ از نشانه های ملموس در فضای ذهنی و ادبی روزگارش برای بیان اندیشه ها و عوالم شعری خود بهره می گیرد. استفاده او از این نشانه ها به سطح بیرونی زبان محدود نمی شود؛ بلکه می کوشد به مدد امری که آن را می توان بهره گیری از توابع نشانه ای قلمداد کرد، دامنه بسیار گسترده تری را بیافریند و ساحتی چندبعدی و متکثر پیدا کند که هم در حوزه بلاغت و هم معنا، شایان توجه است.