واکاوی حکم تکلیفی و پیامد وضعی «عجب» در پرتو تحلیل دلالی مستندات حدیثی

استنباط حکم تکلیفی صفت نکوهیده ی عجب و واکاوی پیامد وضعی این بیماری اخلاقی در اعمال عبادی، دیدگاه های مختلفی را در دانش فقه، پدیدار ساخته است و در شمار مباحث چالش برانگیز در رابطه اخلاق و فقه قلمداد می گردد. صفت ناشایست خودبینی، با جهل به مقام خداوند و نفوذ قدرت او در تمام شیون تحقق می یابد و با صورت بخشیدن به کمالی خیالی، باعث فراموشی انتساب نعمت، توفیق و منزلت به پروردگار می شود. در این جستار که با روش تحلیلی- توصیفی به انجام رسیده است، ضمن مفهوم شناسی عجب، به تبیین چالش های موجود در نظریات فقهی درباره حکم عجب، بر مبنای تحلیل محتوای روایات پرداخته شده است. فقیهان در کشف حکم تکلیفی عجب در اعمال عبادی، دو دیدگاه حرمت و عدم حرمت را ارایه کرده اند. برخی از فقها نیز عجب را از اوصاف نفسانی غیرقابل تعلق حکم تکلیفی برشمرده اند. در ساحت حکم وضعی عجب نیز نظریاتی همچون بطلان مطلق عبادات به دلیل خدشه در نیت عبادت؛ بطلان، تنها در فرض تقارن با عبادت؛ و عدم بطلان حتی در صورت تقارن با عمل عبادی؛ مطرح شده است. این نوشتار در فرایند قضاوت میان دیدگاه های فقهی، مهم ترین احادیث را در این زمینه مورد تبیین و ارزیابی دلالی قرار داده و نتایج ذیل را به دست آورده است: در مستندات حدیثی، عبارات دال بر حرمت به حقایقی متفاوت از عجب تعلق یافته است و بر حرمت تکلیفی عجب دلالت نمی کنند. همچنین، مفاد احادیث بر معنایی اعم از صحت و عدم صحت وضعی دلالت دارند و تقلیل و عدم ترتب ثواب را نیز، با وجود صحت عبادت، شامل می شوند. از دیگر سو، تعلق نهی به عنوان خارج از ماهیت عبادت، مانع از ظهور احادیث در اثر وضعی بطلان خواهد بود. بر این اساس، مستندات روایی در فقه پژوهی عجب، تنها بر کراهت این صفت دلالت دارند و عجب را باعث دوری معنوی از خداوند، عدم کمال عبادت و تقلیل یا عدم ثواب معرفی می کنند.