مطالعه ی تاریخی انگاره ی «اول ما خلق الله» نزد مفسران مسلمان

تاریخ تفکر دینی در ادیان ابراهیمی بخصوص اسلام، نشان می دهد که نزد عالمان و اندیشمندان دینی از دیرباز درباره ی انگاره ی«اول ما خلق الله» یا همان «نخستین آفریده ی خدا» بحث و گفتگو جریان داشته و آراء و نظریه های مختلفی در این باره بیان شده است. در قرآن سخنی به صراحت در این باب نیامده، اما برخی آیات تلویحا به نخستین آفریده و یا منشاء آفرینش اشاره دارد و نیز برخی روایات تفسیری در این زمینه نقل شده است. عمده ی این روایات تحت عنوان «اول ما خلق الله» در متون حدیثی ثبت و ضبط شده و مفسران بارها به آن استناد جسته اند. در این روایات مصادیق مختلفی برای مخلوق اول همچون نور، روح، عقل، جوهر و قلم ذکر شده است. این مفاهیم اگر چه به ظاهر متفاوتند اما از یک حقیقت حکایت می کنند. این حقیقت که در عرفان اسلامی از آن با عنوان «حقیقت محمدیه» یاد می شود، نور نخستین یا اولین مخلوق خدا تلقی شده که حقیقتی غیرمادی، ازلی، منشا خلقت و واسطه ی فیض خدا بوده و از آن با عناوین دیگری مانند نور محمد (ص)، نبی اعظم، انسان کامل و مظهر اسم جامع خدا یاد شده است. ریشه ی تاریخی این بحث، روایات عمدتا امامی است که در کتب و جوامع حدیثی مندرج اند. تحقیق حاضر می کوشد فارغ از صحت و سقم سندی روایات، تصویر تاریخی جامعی از نخستین مخلوق و ماجرای خلقت نوری پیامبر و اهل بیت (ع) ترسیم کند.