هویت واقعی عطارتونی

با وجود نقد و بحث‌های متعدد درباره منظومه‌های جعلی و منسوب به عطار نیشابوری (627ق)، هنوز هویت واقعی سرایندگان اصلی هیچ یک از آنها شناسایی نشده است. از میان این منظومه‌ها، دو منظومه مظهر العجایب و لسان الغیب سروده شاعری شیعی از قرن نهم هجری است که برای تمایز از عطار نیشابوری او را با نام عطار تونی می‌شناسیم. در این مقاله هویت واقعی او با توجه به دو نسخه خطی به‌دست‌آمده به خط او شناسایی شده است (کتابخانه ملی روسیه، ش IV.2.57؛ کتابخانه موسسه لغتنامه دهخدا، ش 6). نظام‌الدین احمد بن حسین بن محمد شاه غفاری تونی در سده نهم می‌زیست و نسب خود را به ابوذر غفاری می‌رساند. او در انجامه دو نسخه مذکور اطلاعات مهم و قابل توجهی درباره شرح حال خود به دست داده که جزییات آنها در مقاله به دقت بررسی و ارزیابی شده است. غفاری به دلیل کتابت نسخه‌ای از مظهر العجایب که شامل تفضیل علی(ع) بر صحابه بود در 883ق در سمرقند محکوم به اعدام شد؛ ولی با وساطت خواجه عبیدالله احرار و شیخ‌الاسلام هرات از مرگ رهید. در این واقعه کتاب مظهر العجایب در مدرسه سلطان الغ بیگ در سمرقند سوزانده شد. بعد از این اتفاق از سمرقند به هرات رفت و در پی آن سفرهای متعددی کرد. به طوری که در 883ق در سمرقند، 884ق در هرات، 894ق در زاویه بسطامیه قاهره، 896ق در مراغه و تبریز و 899ق در کاشان بود. او در حله نقاره‌خانه‌ای برای مقام صاحب الزمان(ع) و در مراغه زاویه‌ای برای اقامت فقرا و مسافران به نام غفاریه ساخت و وقف کرد. این اطلاعات تنها اطلاعات قطعی و غیر قابل خدشه درباره زندگی غفاری است و به اشعار او در این خصوص در اغلب موارد نمی‌توان استناد کرد. چون انتساب منظومه مظهر العجایب به عطار باعث جدالهای پردامنه‌ای درباره مذهب عطار در دوره صفویه و حتی شک در انتساب تذکره الاولیاء به او شد، این جدال‌ها در ادامه گزارش شده است. در پایان مقاله هم سایر آثار منسوب به عطار دسته‌بندی و تاریخ احتمالی سرایش بعضی از آنها بررسی شده است.