بررسی تنوع صفات اگرومورفولوژیک در جمعیت های عدس بومی استان زنجان و گزینش ژنوتیپ های برتر برای شرایط دیم

وجود تنوع در خصوصیات ژنتیکی، اساس هر برنامه اصلاحی است و وجود حداکثر تنوع، بزرگترین شانس برای حصول موفقیت در گزینش به ویژه در شرایط آب و هوایی متغیر نظیر دیمکاری محسوب می شود. با توجه به اهمیت منابع ژنتیکی بومی عدس برای استفاده در برنامه های اصلاحی، آزمایش حاضر به منظور بررسی تنوع صفات مهم زراعی و گزینش تک بوته های عدس بومی استان زنجان در مزارع دیم انجام شد.

به این منظور تعداد 1040 تک بوته عدس در شرایط دیم مزارع پنج شهرستان مختلف استان زنجان (شامل شهرستان های خرمدره، خدابنده، ایجرود، ماهنشان و زنجان (ارمغانخانه)) در سال زراعی 94-1393، انتخاب و از لحاظ صفات عملکردی و مورفولوژی شامل ارتفاع بوته، ارتفاع اولین انشعاب شاخه از سطح زمین، ارتفاع اولین غلاف از سطح زمین، تعداد غلاف، تعداد غلاف پر، تعداد غلاف پوک، تعداد دانه، وزن هزاردانه، وزن دانه، وزن کاه و کلش و بیوماس ارزیابی شدند. برای مقایسه جمعیت های عدس تجزیه واریانس به صورت طرح کاملا تصادفی نامتعادل انجام شد و جمعیت ها با تجزیه خوشه ای به روش Ward گروه بندی شدند. جهت گزینش ژنوتیپ های برتر در هر جمعیت، با در نظر گرفتن اهداف اصلاحی، صفات بر اساس درجه اهمیت مرتب شده و ژنوتیپ های برتر در هر جمعیت تعیین شدند.

نتایج آمار توصیفی نشان دهنده تنوع بالا بین جمعیت ها از لحاظ صفات مورد بررسی به ویژه تعداد غلاف پوک (98/117 درصد) و وزن دانه (82/55 درصد) بود. برای صفات ارتفاع اولین شاخه، تعداد غلاف، تعداد دانه و وزن دانه و کاه و کلش نیز تنوع بالایی مشاهده شد. از این رو، گزینش برای این صفات در جمعیت های مورد ارزیابی موثر به نظر می رسد. کمترین ضریب تغییرات نیز مربوط به صفات ارتفاع بوته (79/10 درصد)، ارتفاع اولین غلاف (83/18 درصد) و وزن هزاردانه (90/25 درصد) بود. نتایج تجزیه واریانس نشان دهنده وجود اختلاف معنی دار بین جمعیت های عدس از لحاظ تمام صفات مورد اندازه گیری در سطح احتمال 01/0 بود. جمعیت ایجرود بیشترین میانگین را برای تمام صفات مورد ارزیابی داشت. تجزیه خوشه ای این جمعیت ها را در سه گروه دسته بندی کرد. جمعیت ارمغانخانه و ایجرود هر یک جداگانه در یک گروه قرار گرفتند و سه جمعیت خرمدره، خدابنده و ماهنشان با هم گروه سوم را تشکیل دادند. جمعیت ایجرود دارای بیشترین درصد انحراف از میانگین کل برای اغلب صفات عملکردی و همچنین صفات مورفولوژیک مهم برای برداشت مکانیزه بود. در نهایت تعداد 492 ژنوتیپ برتر برای بررسی در شرایط دیم در قالب طرح آزمایشی و بر اساس صفات عملکردی و صفات موثر در برداشت مکانیزه انتخاب شدند.

در بین و درون جمعیت های عدس از لحاظ صفات اگرومورفولوژیک مورد بررسی تنوع مناسبی وجود داشت. نتایج تجزیه خوشه ای نیز این جمعیت ها را در سه گروه دسته بندی کرد. از آنجا که اختلاف ژنوتیپ ها در مناطق مختلف می تواند به دلیل تفاوت ژنتیکی ژنوتیپ ها و همچنین تاثیر اقلیم و محیط متفاوت رشد آن ها باشد، از این رو، برای انتخاب ژنوتیپ های برتر، ارزیابی و گزینش در درون منطقه ها به طور جداگانه انجام شد. از آنجا که عدس گیاهی خودگشن و کلیستوگام است و درصد خودگشنی در آن بسیار بالاست (99%) بنابراین جمعیت های عدس هموزیگوس هتروژنس هستند لذا بذر ژنوتیپ های انتخاب شده لاین خالص می باشد و روش گزینشی این مطالعه گزینش لاین های خالص بود. لاین های خالص حاصل از ژنوتیپ های گزینش شده را می توان در برنامه های اصلاحی مورد استفاده قرار داد.