ملاحظاتی نظری در باب جامعه‌شناسی نهاد مسجد؛ ضرورت کاربست الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت برای فهم نهاد مسجد در جامعه ایران

این مقاله با برجسته ساختن اهمیت تاریخی نهاد مسجد در فضای عمومی جامعه ایران و با تاکید بر نقش مهم این نهاد در تحولات سیاسی منجر شونده به انقلاب سال 1357، ادعا می کند که در زمینه مطالعات جامعه شناختی نهاد مسجد، خلاء جدی وجود دارد. بر همین اساس، پرسش اصلی مقاله چنین است: چارچوب نظری مناسب برای مطالعه و تحلیل نهاد مسجد به طور خاص، و فضای عمومی جامعه ایران به طورعام، کدام است؟ در ادامه، مقاله با مروری بر ادبیات تحقیقاتی انگلیسی زبان درباره نقش نهاد مسجد در انقلاب ایران، نشان می دهد که پیش فرض های این مطالعات درباره نهاد های مذهبی جامعه ایران، متاثر از نظریه های غالب توسعه غربی و به ویژه، چارچوب های نظری «مدرنیزاسیون» و «ایدیولوژیک» هستند. سپس، مقاله با واکاوی نسبت میان نظریه اجتماعی و نظریه توسعه، بحث می کند که میراث گفتمان «استعمار»، نه تنها به جریان اصلی نظریه اجتماعی شکل بخشیده است، بلکه بر نظریه های توسعه نیز سایه می افکند و آن ها را از فهم انضمامی تاریخی جوامعی که در تکاپوی توسعه غیرغربی هستند، باز می دارد. این مقاله، استدلال می کند که هرگونه تلاش برای خروج از ناکارآمدی نظریه های توسعه رایج در فهم تحولات فضای عمومی جوامع مسلمان و دست یابی به الگویی اسلامی ایرانی برای پیشرفت، نیازمند: الف) شناخت نظریه های توسعه غربی و برقراری گفت وگویی انتقادی با آن ها؛ ب) تمرکز بر نهادها و ظرفیت های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی بومی است. مقاله پس از برشمردن برخی ویژگی های نظری الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، پیشنهاد می کند که در چارچوب مفهومی چنین الگوی جایگزینی، پیش فرض های رایج درباره نهاد مسجد در ایران که متاثر از گفتمان های مسلط توسعه غربی هستند، می توانند اصلاح گردند و از این رهگذر، به ما در مطالعه جامعه شناختی انضمامی تاریخی این نهاد یاری رسانند.