«قاعده تقابل» به مثابه یک اصل در تحلیل اجتماعی متون دینی

مباحث میان رشته ای در علوم انسانی-اسلامی و به خصوص از جهت امکان استفاده متون دینی در تحلیل و جامعه شناسی تاریخی، بسیار حایز اهمیت است. پرواضح است که متن به تنهایی نمی تواند مسیر معرفت افزایی را هموار کند. معرفت تاریخی عملا بستر بسیاری از معارف دینی را شکل می دهد. دخالت دادن مخاطب متن در تحلیل متن، معمولا حلقه گم شده دین پژوهی است. تحلیل متن از زاویه انعکاس آن در مخاطب – چه مخاطب زمان صدور و چه مخاطب زمان نقل- تولیدکننده دو فضای متفاوت به نام «مسیلگی» و «تواتر انعکاسی» است. قاعده تقابل، یک قاعده طلایی است که از ارتباط بین این دو ناشی شده است. مفاد این قاعده آن است که مدلول مقام بیان در گزارش های تاریخی، معمولا با مدلول فرامقام بیان (در بخشی که ناظر به مقام بیان است) تقابل دارد. بی توجهی به قاعده تقابل و دخالت ندادن مسیلگی و تواتر در تحلیل گزارش های تاریخ اسلام، موجب نتیجه گیری های ناصواب درباره تحلیل تاریخ اجتماعی تمدن اسلامی شده است که در این آسیب، هم پژوهش های بومی و هم مطالعات خاورشناسان، تا حدودی هم داستان اند.