منزلت عقل فقهی در تمدن سازی نوین اسلامی

عقل در روایات و آیات اسلامی مخلوق خداوند معرفی شده و حجت درون انسان است. عقل وسیله رسیدن انسان به عبودیت و مهم ترین بخش وجود آدمی در جهان خلقت است. عقل در فقه اسلامی، هرچند به عنوان منبع حکم شرعی معرفی می شود، اما هیچ گزارش دقیقی از جایگاه آن در فقه اسلامی در دست نیست. در عرصه تمدن سازی نوین اسلامی، عقل نقشی بس مهم تر از فقه فردی پیدا می کند و در این مرحله، بی توجهی به این ابزار اساسی فهم شریعت و عدم توجه به منزلت آن در هندسه تمدن سازی اسلامی، یا آدمی را به ورطه اخباری گری سوق می دهد و یا از سوی دیگر حجیت دستگاه فقاهت تمدن ساز، تمام نخواهد بود. این نوشتار در پی آن است که اجمالا جایگاه عقل فقهی را در عرصه تمدن سازی نوین اسلامی روشن نماید. به نظر می رسد برای ورود فقه به عرصه تمدن سازی نوین اسلامی، باید عقل، علاوه بر شیونی که در فقه رایج دارد، حداقل به پنج شکل دیگر ایفای نقش کند: تحلیل اجتماعی احکام، درک مصالح تحسینی، مجال عدم تعبد در شیون حکومت، درک نظام وار شریعت و کشف نقطه ثقل تصرف.