دلایل سازه ای استفاده و رواج گنبدهای شلجمی شکل در ایران: مطالعه موردی مسجد شاه مشهد

گنبدهای شلجمی شکل ازجمله گنبدهای دوپوسته گسسته به شمار می روند که از اواسط قرن نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی و هم زمان با دوره تیموری در ایران رواج می یابند. در این شکل از گنبدها، پوسته خارجی در زیر قاعده قوس از خط مستقیم منحرف می شود و بدین وسیله تولید شکم دادگی مختصری می کند که در اصطلاح معماری به آن، آوگون گفته می شود. گنبد شلجمی به عنوان بخشی از فرهنگ معماری ایرانی محسوب می شود و معماران این سرزمین این سازه پیچیده را به گونه ای شایسته تا به دوران معاصر مورداستفاده قرار داده اند. درنتیجه به نظر می رسد که این شکل از گنبد، نیازمند یک ارزیابی دقیق پیرامون طراحی، مکانیسم انتقال نیرو و ویژگی های عناصر سازه ای آن باشد. در این مقاله هدف اصلی، نشان دادن نقش آوگون به عنوان عنصری معمارانه در گنبدهای شلجمی شکل است که پیش ازاین، تنها کارکردی زیبایی شناسانه برای آن متصور بوده اند. در پژوهش حاضر، گنبد شلجمی شکل مسجد شاه مشهد، به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. این گنبد در نرم افزار Abaqus شبیه سازی گردید و سپس واکنش آن در برابر بارهای استاتیکی (بار وزن) و دینامیکی (بار زلزله) مورد آزمایش قرار گرفت. به منظور نشان دادن نقش آوگون، مقایسه ای میان این گنبد و گنبدی با تمام ویژگی های معمارانه مشابه، اما بدون آوگون، انجام گرفت. تحلیل موردنظر نشان داد که آوگون، تنها عنصری زیبایی شناسانه نبوده و رواج این شکل از گنبد دلیل سازه ای نیز داشته است. به این صورت که آوگون، از میزان فشاری که نیروی وزن به پایه های گنبدخانه وارد می کند می کاهد.