چارچوب نظری برای حقوق فضایی مردم، از منظر فقه و حقوق اسلامی

بهره برداری عادلانه از فضای شهری ازجمله مسایل مستحدثه و نوپیدا در حوزه حقوق معماری و شهرسازی است که یکی از ساختارهای پرداختن به آن سنجش پذیر کردن حقوق مترتب بر آثار معماری است. یک اثر معماری، افزون بر مخاطبین خاص یا افرادی که درون آن زندگی می کنند؛ مخاطبین عامی (مردم شهر) که تحت تاثیر وجوه اجتماعی آن قرار می گیرند نیز دارد. وجود عنصر تاثیر در این رابطه (میان آثار معماری و مردم) حکایت از این می کند که خلق آثار معماری، نوعی رفتار اجتماعی تاثیرگذار محسوب می شود؛ رفتارهایی که اقتضای ذاتی آن ها به وجود آوردن انواع تلاقی ها و تزاحمات حقوقی برای افراد جامعه است. موضوعی که پژوهش حاضر حول محور آن قوام پیدا می کند؛ تبیین چارچوب نظری برای حقوق مردم نسبت به فضاهای مصنوع شهری (آثار معماری) است. تفحص در ادبیات مرتبط با این موضوع حاکی این نکته است که تبیین چارچوب مزبور، متقوم بر توصیف سه رکن اصلی شامل چرایی و چیستی، چگونگی استنباط و تعیین مصادیق برای این حقوق است؛ که پس از پرداختن به آن ها نتایج ذیل حاصل شد: حقوق فضایی مردم، امتیازات و خطوط قرمز تکلیف آور و واجد پشتوانه و ضمانتی هستند که مردم نسبت به فضاهای مصنوع شهری پیدا می کنند. استنباط این حقوق، مبتنی بر سه رکن منابع شرعی، اسناد حقوقی و ماهیت فضای شهری، انجام گرفت و پنج حق بنیادین شامل «حق معنویت فضایی»، «حق هویت فضایی»، «حق کیفیت فضایی»، «حق سلامت فضایی» و «حق عدالت فضایی» استخراج شد. البته این تفکیک به معنای جدایی یا تفوق یک حق بر حقوق دیگر نیست؛ بلکه ناظر به روش اجرا و نحوه تحقق پذیری این حقوق است. در اسناد قانونی رایج از برخی حقوق مزبور غفلت شده، امید است این سطور هموارکننده انجام مباحث نظری و به تبع آن اصلاح نظام تقنین در عرصه معماری و شهرسازی کشور باشد.