آغاز آفرینش در نهج البلاغه: خاستگاه ها؛ تاریخ گذاری

این مطالعه در پی این مسئله است که آفرینش جهان در نهج البلاغه بر کدام عنصر یا عناصر تکیه دارد و خاستگاه تاریخی آن چیست. روش تاریخ گذاری روایات در این مقاله، جستجو از سوالاتی است که روایات در پاسخ به آنها پدید می آیند و تحول پیدا می کنند. در قرآن، مباحث مختلفی درباره آفرینش «آسمانها و زمین»، آغازگری خدا در خلق، بارش باران و سرزنده شدن طبیعت و مانند آن دیده می شود؛ اما مسلمانان نخستین از چنین آیاتی تفسیر کیهان شناختی ارایه نمی دادند. در عین حال، از همان قرن نخست هجری دو آیه هود: 7 و فصلت: 11 که در آنها از «عرش خدا»، «آب»، «آسمان» و «دود» سخن رفته بود، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. روایات اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، به دو نکته اشاره دارد: خداوند بر فراز عرش و آسمانها ست و از آنجا بر هستی احاطه علمی دارد، و «قلم» نخستین مخلوق است. در تفاسیر منتسب به صحابه و تابعین، با یادکرد عناصری مانند «باد»، «بخار» و «ابر» تلاش شده است نوعی تفسیر کیهان شناختی برای خلقت ارایه شود، که این روایات در دوره های بعدی «اسراییلیات» لقب گرفته است. با این حال، این روایات ارتباطی با مسئله آفرینش عنصری جهان ندارد و تنها باورهای مردم آن زمان را درباره برخی تعابیر قرآنی مانند «موضع البیت»، «دحو الارض»، «حوت» و «صخره» به نمایش می گذارند. در قرن سوم، این مبحث بیشتر با اختلافات کلامی میان اهل حدیث و معتزله در مسئله ظاهرگرایی یا تاویل ارتباط دارد. در منابع حدیثی شیعه، هم پدیده های مادی و هم مفاهیم معنوی همچون اولین مخلوق ذکر شده اند که دیدگاه غالب بر اهمیت عناصر مادی در خلقت، به ویژه «آب» تاکید می کند. در نهج البلاغه تفسیری نسبتا مفصل درباره آفرینش ارایه می شود؛ سید رضی هم از منابع روایی شیعه و هم منابع تاریخی، به ویژه مروج الذهب مسعودی در نقل روایات منتسب به امیرالمومنین علیه السلام بهره برده است. اندیشمندان متاخر مسلمان، تحت تاثیر دیدگاه تالس ملطی، که خاستگاه پدیده ها را آب دانسته بود، بر نقش آب در آفرینش بسیار تاکید کردند؛ گرچه دیگر باورهای فلاسفه یونان، خصوصا فلسفه نوافلاطونی، هم طرفدارانی پیدا کرد و مثلا برخی آب را به عقل تاویل بردند.