خوانش ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس

نگرش اسلامی و خاصه تفکر شیعی، قداست و کرامت هر عنصری را وابسته‌‌به ذات مقدس الهی دانسته و معتقد است هرچه بر این ‌وابستگی افزوده گردد، آن عنصر درجه تقدس بالاتری خواهد یافت؛ به‌مانند اماکن مقدسه شهرهای زیارتی که در طول تاریخ، همواره مورد تکریم و مرکز تجمع تعداد کثیری از عبادت‌کنندگان بوده‌ است. حال‌آنکه متاسفانه ضعف در شناخت متقن نسبت‌به مفهوم حریم مرتبط با این اماکن، منجر ‌به برهم‌زدن یکپارچگی محیط پیرامونی و بالطبع ازبین‌رفتن اصالت این بناها، گاه به ‌بهانه‌ طرح‌های توسعه و گاه به‌منظور تسهیل امر معنوی زیارت، گردیده است. بی‌شک مداقه در اسنادی نظیر سفرنامه‌ها که بتوانند حتی در یک چهارچوب کلی، بر بازنگری طرح‌های فوق‌الذکر و اقدامات جاری مرتبط با این اماکن سهمی داشته باشند، خالی از لطف نخواهد بود. بدین‌منظور پژوهش حاضر با هدف دستیابی به ساختار معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس، درصدد یافتن چیستی ابعاد دربرگیرنده این گستره بوده و از این حیث باتکیه‌بر روش تفسیری-تاریخی و رویکردی استنتاجی، به بررسی متون و تصاویر 48 سفرنامه که در طی قرن‌های پنجم تا چهاردهم ه.ق به رشته تحریر درآمده‌اند، پرداخته است. یافته‌ها حکایت‌ از آن دارد که این اماکن به‌عنوان «نماد و شاخصه شهر زیارتی»، همواره «متمایز از محیط پیرامون» خود و درعین‌حال با «انسجام یکپارچه» نسبت‌‌‌به آن، در تعامل با کاربری‌های مسکونی، تجاری، آموزشی و غیره با رعایت «سلسله‌مراتب فضایی» در یک نظام واحد شهری مستقر بوده‌ است. نتیجه حاصل‌شده بیانگر بایستگی حرمت‌گذاری و حریم‌گذاری در دو بعد کالبدی و فراکالبدی و اذعان به حفظ تمامیت عناصر ملموس و ناملموس این گروه از میراث مذهبی، در طی بازه زمانی یادشده است. ساختار کالبدی حریم مکان‌های مذکور در سه مقیاس عرصه، منطقه حایل و حوزه مقدس تقسیم‌پذیر بوده، که خود نشانگر تک‌واحدی نبودن حرم‌های متبرکه در سطح شهر و نیز اثرگذاری سنت‌ها، آداب‌و‌رسوم و ارزش‌های مذهبی در شکل‌گیری ساختار معنایی حریم وابسته‌به آن‌ها است.