گفتمان امامت در «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب

از جمله روش های نوین مطالعه احادیث تفسیری امامیه، گفتمان کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایه بافت شناسی فکری جامعه در زمانه شکل گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می گردد. بر پایه این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (149 - 224 ق) از اصحاب امام کاظم (ع)، امام رضا (ع) و امام جواد (ع)، از جمله اصحاب اجماع امامیه و از استوانه های چهارگانه علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازه زمانی نیمه دوم قرن دوم و اوایل سده سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئله اصلی این پژوهش، محتوا شناسی تفسیر حسن بن محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایه دستاورد این پژوهش، مولفه های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام شناسی، تفضیل امیرالمومنین علی (ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از این رو می توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.