افزایش خام فروشی، وابستگی به واردات و ضربه پذیری اقتصاد ایران

تجارت خارجی از طریق صادرات و واردات کالاها و خدمات انجام می شود و شرایط را برای ایجاد ارتباط اقتصادی بین کشورها و بهبود روند تولید و کالا‌رسانی به مصرف‌کننده فراهم می کند. در واقع، در بحث تجارت خارجی با مد نظر قرار دادن نظریه مزیت نسبی و مزیت رقابتی، کشورها به تولید کالاهایی می پردازند که در آنها نسبت به سایر کالاها، دارای برتری هستند. بدین ترتیب علاوه بر کاهش قیمت کالاها برای مصرف‌کنندگان، به امکان تولید انبوه و تخصصی‌تر شدن تولید در کشورها کمک زیادی می کند و در نتیجه، تجارت باعث بهبود رفاه جوامع می شود.
براساس این، یکی از الزام‌های مهم در بررسی صادرات و واردات ایران، توجه به ویژگی‌های اقتصادی کشور است. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای عمده دارای منابع نفت و گاز، از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت خام در جهان به شمار می‌آید و ازاین‌رو، بیشترین ارزآوری کشور از این نوع صادرات ناشی می‌شود که با عنوان «صادرات نفتی» طبقه بندی می‌شوند. علاوه بر صادرات نفتی، کشور ما کالاهای دیگری نیز به کشورهای جهان صادر می کند که در حالت کلی «صادرات غیرنفتی» نامیده می‌شوند و در آمار رسمی گمرک جمهوری اسلامی ایران[1] شامل سه بخش میعانات گازی، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها (مشتمل بر کالاهای صنعتی، کشاورزی، معدنی، فرش و صنایع دستی و...) می شوند. از سوی دیگر، عمده کالاهای وارداتی کشور مشتمل بر کالاهای واسطه ای و سرمایه ای است که در فرآیند تولید مورد استفاده قرار می گیرد و نیازمند ارز حاصل از صادرات کالاهاست. براساس این، محاسبه تراز بازرگانی کشور (که از کسر ارزش واردات از ارزش صادرات به‌دست می آید) با منظور کردن صادرات نفتی در بیشتر مواقع مثبت بوده است، اما آنچه اهمیت دارد، بررسی صادرات غیر‌نفتی و مقایسه آن با واردات است، زیرا فروش نفت معادل کاهش ثروت ملی کشور بوده و لازم است با فروش این نوع ثروت، انواع دیگری به شکل سرمایه گذاری از ناحیه درآمدهای نفتی، جایگزین آن شود. به‌‌علاوه، اتکای صرف به صادرات نفتی باعث آسیب پذیری اقتصاد کشور از تحولات بین‌الملل می‌شود و ممکن است این مساله هزینه‌های ناخواسته زیادی را بر ما تحمیل کند که تجربه نوسانات قیمت نفت در گذشته و رویدادهای پس از تشدید تحریم‌های ظالمانه علیه کشورمان، موید این موضوع است. بنابراین، توجه به صادرات غیر‌نفتی و توان پوشش واردات کشور با استفاده از این نوع صادرات، اهمیت زیادی دارد. ازاین‌رو، در بررسی توان تجارت خارجی کشور و مقایسه نسبت صادرات و واردات، باید صادرات غیر‌نفتی مد نظر قرار گیرد.
حال با توجه به اینکه دسترسی به آمار و اطلاعات و تحلیل صحیح آن به‌عنوان یکی از عوامل موثر در اتخاذ تصمیم‌ و برنامه ریزی برای سطوح مختلف مدیریتی و سیاست‌گذاری شناخته شده است، در این گزارش با استفاده از آمار منتشر شده از سوی دفتر آمار و فناوری اطلاعات گمرک جمهوری اسلامی (به‌عنوان متولی جمع آوری و ارایه آمار مبادلات بازرگانی خارجی کشور)، به بررسی وضعیت تجارت خارجی در سال 1392 و مقایسه آن با سال 1391  می‌پردازیم.