کتاب شناخت: نگاهی دوباره به کتاب تاج جاحظ

جاحظ از جمله نویسندگان عرب است که در آثار خود توجه ویژه ای به ایرانیان، آیین و رسوم ایرانی، پادشاهان ساسانی و سخنان حکیمانه آن ها داشته است، به گونه ای که به سهولت می توان دریافت که فرهنگ ایرانی از نظر او قابل احترام و گاه برتر از فرهنگ عربی است. جاحظ به وضوح اعتراف می کند که عرب ها آیین کشورداری و سیاست را از ایرانیان آموختند. میزان و معیار درستی و صحت هر موضوع را خواست و اراده شاهان می داند و به همین سبب در ابتدای بسیاری از موضاعات خود می گوید: از اخلاق شاهان این است که... بر شاهان جایز نیست که... از حقوق شاهان این است که... در این نوشتار به دیدگاه های مختلف وی درباره ایرانیان و پادشاهان ساسانی، آداب و رسوم، آداب پوشاک، خوراک، مجالس خوش گذرانی، حکمت ها و... پرداخته شده است. چنانکه وی در آغاز هر باب از کتابش که به موضوعی خاص اشاره دارد، ابتدا به توضیحی کلی درباره آن می پردازد و سپس به ذکر دیدگاه های ایرانیان و پادشاهان ساسانی در آن موضوع خاص می پردازد و آنگاه به میان خلفای عرب می آید و دیدگاه های آنان را که درواقع تکرار همان آیین و آداب و رسوم شاهان ساسانی است بیان می کند. این شیوه نگارش به وضوح تاثیرپذیری فرهنگ عربی از فرهنگ ایرانی را نشان می دهد به ویژه در اموری که از سنت های ایرانی است از جمله جشن مهرگان و نوروز و نیز آیین پرده داری و تشریفات دربار که در خلافت اسلامی پیشینه ای نداشته است. می توان گفت که گستره نفوذ فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی در میان خلفای عرب به حدی بوده است که جزیی جدایی ناپذیر از زندگی آن ها شده و با فرهنگشان عجین شده است و می توان بسیاری از آداب و رسوم ناشناخته دولت ساسانی را از آیین و رسوم رایج در خلافت عباسی شناخت و این کتاب جای خالی متون پهلوی را که غالبا از میان رفته اند پر می کند.