سخن سردبیر

پیشینه تالیف و تدوین کتاب یا مجموعه کتابهایی با عنوان «تاریخ فلسفه» چندان زیاد نیست و اساسا ظهور عناوینی چون تاریخ هنر، تاریخ ادبیات، تاریخ ادیان، تاریخ تمدن و مانند آن، به ظهور تفکر و نگاه تاریخی که از مظاهر تفکر جدید و معاصر است بازمیگردد. معنای این سخن آن نیست که آدمی قبل از دوره جدید به مقوله تاریخ و تاملات تاریخی التفاتی نداشته است، بلکه مقصود آنست که در این عصر، نحوی از نگاه تاریخی تکوین، بسط و گسترش یافته که عالم و مسیر حوادث و سوانح را نه برابر طرح و مشیت الهی، که مطابق طرح فاعل شناسا و مدرک خودبنیاد و خودآیین (سوژه) تبیین و تقریر میکند. تاریخ در نظر قدما، صحنه ظهور اراده خالق هستی و واجد غایت و فرجامی ابدی است و نقش انسان همانا درک و دریافت غایت هستی و تطبیق اراده فردی خویش با اراده کلی و کیهانی است. این تفاوت و تمایز در همه شیون دانش و عمل، میان دوره اخیر و ماقبل آن بچشم میخورد. تاریخ انگاری و غلبه طرح و شاکله سوژه، صفت عام و مشترک تمامی علوم انسانی و اجتماعی شمرده میشود. در این میان، از قرن نوزدهم میلادی به اینسو و از زمان درسگفتارهای هگل درباره تاریخ فلسفه و فلسفه تاریخ و نیز نگارش پدیدارشناسی روح، مجموعه نوشته هایی با عنوان تاریخ فلسفه رواج قابل ملاحظه یی یافت و ابتدا در اروپای قاره یی و سپس در دنیای انگلیسی زبان، گسترش چشمگیری پیدا کرد. روح و منطق حاکم بر این نوشته ها موضوعی است که نیاز به تامل و سنجش دارد، چرا که اولا، گذشته از تفاوتها در صورت و قالب (حجم، ادبیات، نوع نگارش، ایجاز یا تفصیل، تعداد نویسندگان و...) در محتوا و مضامین (پیش فرضها و انگاره ها، منطق و هندسه، نوع تحلیل و تبیین، نوآوری یا تکرار و تقلید، منابع و مراجع و...)، در برخی مبادی و خاستگاه ها نیز از یکدیگر متمایزند و ثانیا، در نگاه به میراث فلسفی، عرفانی و معرفتی مشرق زمین، غالبا و عملا در مدار منطق و روش «شرق شناسی» و قالبهای کلیشه یی آن قرارگرفته و از انگاره های آن تبعیت میکند. این نسبت میان انحاء تاریخ نگاری غرب با شرق شناسی از یکسو و با فلسفه تاریخ از سوی دیگر، موضوعی است که در ردیف مبادی و مبانی دانش معاصر باید لحاظ شود. حکایت پیامدهای نگاه تاریخ انگارانه و شرق شناسانه به ساحتهای مختلف دانش، حکایت شورباری است، تا آنجا که مثلا برخی نویسندگان عرب زبان که در چند دهه اخیر به نگارش تاریخ فلسفه روی آورده اند، یا مقید و مقهور پیش فرضهای شرق شناسی شده اند یا در دام ناسیونالیزم خام افتاده اند.گذشته از نقدهای گزنده ادوارد سعید و نشان دادن شجاعانه و بیپرده باطن شرق شناسی در نسبت با مقاصد سیاسی و استعماری، باید در نظر داشت که چهارصد سال پیشینه شرق شناسی کلاسیک، نوعی حالت متصلب و سترون در پیکره آن پدید آورد و تاریخ انگاری (هیستوریسیسم) در این تصلب نقش نخست را ایفا کرد. کوتاه سخن آنکه، سنجش و ارزیابی این سلسله نوشته ها که بعضا در محافل دانشگاهی نیز تدریس میشود، ضرورت دارد و به این مطلب، وفور و تعدد ترجمه هایی را باید افزود که در یکی دو دهه اخیر با عنوان تاریخ فلسفه در سطحی وسیع چاپ و منتشر شده است. بررسی آثاری که در زبان فارسی در عداد منابع تاریخ فلسفه قرار گرفته اند مجال مستقلی میطلبد، لیکن همینقدر اشاره کنیم که پس از نگارش سیر حکمت در اروپا به قلم محمدعلی فروغی در حدود هشتاد سال پیش و پس از انتشار مجلدات تاریخ فلسفه کسانی چون امیل بریه، ویل دورانت، برتراند راسل و سرانجام، فردریک کاپلستون، در خلال پنج دهه اخیر (و با لحاظ تمامی تفاوتهای کمی و کیفی میان آنها)، اکنون نیز مجموعه های تک جلدی و چند جلدی تاریخ فلسفه شامل تاریخ فلسفه های موسوم به راتلج، آکسفورد، استنفورد، گاتری، گمپرتس (دو اثر اخیر فقط در حوزه یونان باستان) و اخیرا آنتونی کنی، روانه بازار نشر شده اند و افزون بر این، برخی از این آثار حتی ترجمه مکرر شده است. این تنوع و تعدد، فی نفسه نشان از رغبت و توجه اهالی فلسفه به آگاهی از سیر و صیرورت تفکر فلسفی از گذشته دور تاکنون دارد ولی در عین حال بنظر میرسد برغم تعدد و گوناگونی این دسته از آثار، نوعی مشابهت و حتی اقتباس و تکرار ناشی از وحدت انگاره ها و پیش فرضها نیز در میان این آثار دیده میشود و در عوض، جای مطالعات انتقادی نسبت به مثلا دوره یونانی و یونانی مآبی در آنها خالی است و طنین لحن ستایش گرانه و همدلانه نویسندگان قرن نوزدهم و بیستم میلادی در اینها نیز موج میزند. سخن خود را با طرح یک پرسش به پایان میبریم و آن اینکه، آیا نوبت به عرضه تصویری نو و متفاوت از تاریخ فلسفه و بویژه متفاوت با پیش فرضهای تاریخ انگارانه و شرق شناسانه نرسیده است؟ به دیدگاه ها و پیشنهادهای محققان و صاحب نظران کشور عزیزمان ارج گذارده و از گشوده شدن باب بحث و گفتگو در این زمینه استقبال میکنیم.