اهمیت جاحظ و دیدگاه های او در نقد و ادب اسلامی - ایرانی

بی تردید، در میان بینا نگذاران فرهنگ و ادب اسلامی، جاحظ چهره ای ممتاز است. حوزه وسیع اطلاعات، ژرفای دانش و به ویژه نگاه خاص به ادبیات و فنون ادبی از او شخصیتی کم نظیر ساخته است. او علاوه بر زمینه های عام دانش و تسلط بر غالب علوم اسلامی و ادبی، در حوزه نقد ادبی و به ویژه در حوزه نقد بلاغی جایگاه ویژه ای دارد. اگر چه چنان که باید در تمدن اسلامی و خصوصا دنیای فارسی زبان، به آراء و آثار او توجه نشده است؛ اما اکثر نظریه پردازان علوم بلاغی و شاعران و نویسندگانی که گرایش های بلاغی دارند، عمیقا متاثر از نظریات جاحظ هستند. او در حوزه خاستگاه شعر و علل ظهور آن، ویژگی های سخن و شعر خوب، تمایزات لفظ و معنا و ویژگی های ساخت، بافت و محتوا، روان شناسی شعر و شاعر، دلایل تفاوت رویکردهای ملت ها به سخن منظوم و منثور و عدم اقبال پاره ای از آنها به فرهنگ مکتوب، سخنانی تازه و قابل تحلیل دارد؛ چنان که در زمینه ریشه شناسی لغات، آواشناسی تطبیقی، معناشناسی و نظایر آنها نیز نکته های فراوانی گفته است که درک و تفسیر آنها جان و توانی تازه به ادبیات فارسی و نظریه پردازان جهان اسلام می بخشد. وی اگر چه بیش از 360 اثر آفریده است، ولی عمده نظریه های ادبی خو د را در دو کتاب «البیان و التبیین» و «الحیوان» گنجانده و برخی رساله های مستقل ادبی هم نگاشته است. هدف این مقاله تبیین دو نکته عمده است: اول بررسی، طبق ه بندی، تفسیر و تحلیل آراء و آثار جاحظ درباره ادبیات و نقد ادبی و بیان جایگاه او به عنوان پدر علوم بلاغی. دوم تاکید بر تاثیر عظیم و عمیق جاحظ بر متفکران ایرانی به خصوص شاعران و نویسندگان آن و بالاخص در حیطه نقد ادبی و رویکرد بلاغی آن. چون نویسنده معتقد است که مهم ترین رویکرد نقد ادبی در زبان و ادب فارسی، رویکرد بلاغی بوده است و جاحظ «موسس علوم بلاغی» در جهان ایرانی اسلامی است.