خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا - قدرت فوکو (مطالعه موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی)

از دهه 60 میلادی با اهمیت پیدا کردن مولفه‌های اجتماعی، فرهنگی و منافع انسانی در همه ابعاد، مفاهیمی نظیر قدرت در مباحث اجتماعی مطرح و به تبع آن وارد حوزه طراحی و برنامه‌ریزی محیط مصنوع نیز شد. در بررسی مطالعات جامعه ‌شناختی انجام شده در مورد پیوند فضاهای ساخته ‌شده و روابط قدرت، در قلمروی نظری نتایج گسترده و متنوعی به دست می‌آید؛ لیکن آنچه در این میان توسط پژوهشگران معماری و شهرسازی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌ کاربست این نظریات در تحلیل محتوایی فضاهای ساخته شده است. این مقاله با هدف ایجاد ارتباطی کارا میان نظریات جامعه‌ شناختی فضا و قدرت و تحلیل محتوایی فضاها در مطالعات شهری شکل‌گرفته‌ و رویکرد نظری آن مبتنی بر آرای میشل فوکو1 درباره قدرت و فضا است. دستاورد این پژوهش چارچوبی تحلیلی است، با استفاده از نظریات فوکو در این حوزه، که با رویکرد شناخت شیوه‌های نفوذ در فضا توسط صاحبان قدرت، به عنوان ابزاری در فهم معانی مستتر در یک فضای شهری مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر می‌رسد مکانیسم‌های فضایی2 که خود مشتمل بر دو شیوه 1) نظارت و کنترل بر ساختار کالبدی فضا و 2) تعریف الزامات عملکردی صریح آشکار یا غیر آشکار است، مهمترین ابزارهای طبقه قدرت در نفوذ به فضا و بازتولید قدرت حکومت هستند. این مکانیسم ها در تحلیل محتوایی میدان نقش‌جهان اصفهان در دوران شاه عباس صفوی، به آزمون گذاشته‌ شده‌اند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که فن گردآوری داده‌های آن بررسی اسناد و مشاهده است. داده‌ها در بخش نظری، از طریق مطالعه منابع کتابخانه‌ای و در مورد وضعیت میدان نقش‌جهان در زمان شاه عباس نیز با استفاده از فنون مشاهده و مطالعه منابع تاریخی دسته اول و دوم گردآوری شده‌اند. پژوهش از نظر شیوه تحلیل داده‌ها نیز یک پژوهش تاریخی محسوب می‌شود.