سخن سردبیر

از جمله منابع مربوط به تاریخ عقاید و مکاتب فکری و اعتقادی که بنحو مستقیم یا غیرمستقیم با سیر و تاریخ کلام و فلسفه در عالم اسلام مناسبت دارد، مجموعه هایی است با عنوان «ملل و نحل» یا «مذاهب و فرق»؛ برای نمونه الملل و النحل عبدالکریم شهرستانی (ت. 548ق.) و الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی (ت. 429ق). امروزه پژوهشهایی ارزنده درباره پیشینه این آثار و به اصطلاح آثار فرقه نگاری و طبقه بندی آنها صورت گرفته است (آقانوری، علی (1382) «درآمدی بر شناخت مشهورترین آثار ملل و نحل»، نشریه طلوع، ش5). این مجموعه ها که در آغاز عمدتا بقصد تفکیک و تمییز مکاتب و فرقه های کلامی فقهی از یکدیگر و دفاع از مذهب (بزعم نویسنده) حقه و احیانا نشان دادن بطلان دیگر عقاید، تدوین و تصنیف میشد، از یکسو، معرف فضای فکری و اعتقادی عصر خود و گفتمان غالب در آن زمان بوده و از سوی دیگر، نمایانگر زمینه ها و نحوه شکلگیری مذاهب و نحله ها در مقاطع تاریخی قبل از زمان تصنیف یا معاصر اثر است. با وجود این، جای پژوهش در این زمینه همچنان خالی است. در این مجال به ذکر چند ملاحظه اکتفا میکنیم:1. واژه «ملل» (جمع ملت) که در عنوان برخی از این آثار آمده، چنانکه گفته اند، در فرهنگ اسلامی در اصل بمعنای دین و مذهب، آیین و کیش بکار میرفته و در ایران معاصر، ظاهرا پس از دوره مشروطه، بمعنای گروه، جمعیت، کشور و ساکنان سرزمینی واحد، و اخیرا در مقابل واژه فرنگی nation بکار میرود. این ریشه یابی معنایی خود میتواند از تلقی دینی و اعتقادی قدما درباره دلالتهای این لفظ حکایت کند. قرآن کریم از «ملت ابراهیم» (آل عمران/ 95) و از زبان حضرت یوسف، از «تبعیت از ملت پدرانم، ابراهیم و اسحاق و یعقوب» (یوسف/ 38) سخن گفته است. همچنین در روایات و احادیث ماثوره نیز شواهدی از کاربرد این واژه را میتوان مشاهده نمود. در اینجا مراد از «ملت»، دین خدایی یا منزل است که بواسطه انبیای الهی با محوریت باور به توحید و پرستش خدای یگانه، به انسانها عرضه شده است. بر همین اساس، مکاتب و آیینهای غیروحیانی، غیرمنزل و دستساز و دست پرورده بشر از دایره شمول واژه خارج میشوند. 2. این مکاتب و فرقه ها هرچند در آغاز در فضای مناقشات کلامی و گهگاه فقهی شکل گرفته اند، اما بتدریج به عرصه مکاتب و مشارب فلسفی نیز سرایت کرده و مشخصا دو مکتب اعتزالی و اشعری در پیوندی نزدیک با مشربهای فلسفی ظاهر شده اند. نکته اینجاست که مشربهای فلسفی و کلامی عقل باور همواره در گسترش و توسعه علم و تمدن عالم اسلام مشارکت و دخالت داشته و نقش آفرینی کرده اند و برعکس، برخی مشربهای ظاهری، عقل ستیز و متصلب، هیچگونه نقش مثبتی در این سیر و گسترش نداشته اند، بلکه در بسیاری از مقاطع، در حکم مانع و چالش و انحطاط فرهنگی آشکار شده اند. کافی است نتایج فکری، علمی و فرهنگی رویکردهای ضدعقلی و اشعری مسلک و ایده های منحط کسانی چون ابن تیمیه را در ظهور پدیده های نابهنجاری همچون سلفی گری و وهابیت تکفیری در همین دهه های اخیر بیاد آوریم. مطالعه و سنجش اینگونه منابع میتواند ما را به اسباب این تفرق، بویژه بازخوانی چرایی رشد علوم عقلی در دامن تعلیمات امامان شیعه اثناعشری رهنمون سازد. 3. بررسی و سنجش و به اصطلاح مطالعه انتقادی ایندسته از آثار در فضای فکری جدید و بدست پژوهشگران عالم اسلام، ضرورت دارد. اغلب این آثار به دلایلی که خود جای تامل فراوان دارد (و بیان مقاصد آنان در این زمینه، به فهم مبادی شرق شناسی در متن تاریخ غرب جدید بسیار مدد میرساند)، سخت مورد توجه مستشرقان و مورخان غربی بوده و هست و متاسفانه در حوزه فرهنگ اسلامی، از ایندست مطالعات انتقادی کمتر صورت گرفته است. آثاری چون فرق الشیعه نوبختی؛ الملل و النحل شهرستانی؛ الفرق بین الفرق بغدادی؛ الفصل بین الملل ابن حزم؛ مقالات الاسلامیین اشعری؛ التبصیر اسفراینی؛ کتاب الزینه ابوحاتم رازی و چندین اثر مهم دیگر، نه تنها به زبانهای اروپایی حتی مکرر ترجمه شده، بلکه مورد تحلیل و واکاوی جمعی از مستشرقان و باصطلاح اسلام شناسان قرار گرفته است. با این حال، اکثر این پژوهشها به رشد علوم عقلی در مشرق عالم اسلام با محوریت سرزمین ایران اعتراف کرده و به نقش روح و باور و فرهنگ ایرانی در این زمینه اقرار میکنند. در کنار لزوم بررسی جامع ایندسته از منابع، باید به ضرورت بررسی منابعی که در دسته منابع عقایدنگاری و شرح احوال و تراجم و فهرستها قرار میگیرند نیز اشاره کنیم که امید است در مجالی دیگر به چند ملاحظه در اینباره هم بپردازیم؛ ان شاءالله.