چیستی «معرفت نفس» در فلسفه صدرالمتالهین

تصور روشن و متمایز از «خودشناسی» به لحاظ روشی، به دیگر مباحث پیشی دارد، زیرا پیش از تحلیل مسایل خودشناسی و داوری در بود و نبود احکام، اوصاف، پیامدها و متغیرهای وابسته، باید دانست خودشناسی چیست و چه چیزی نیست؟ تحلیل چیستی خودشناسی ما را به دو مسئله مقدماتی می رساند: مراد از معرفت در خودشناسی چیست؟ مراد از خود در اینجا چیست؟ صدرالمتالهین معرفت را همان حضور و از سنخ وجود می داند. وی در باب حقیقت نفس نیز معتقد است، نفس از سنخ وجود سیال است که سیالیت عین حقیقت آن است و در حرکت جوهری خویش از پایین مرتبه هستی به سمت تکامل حرکت می کند. با توجه به اینکه صدرا معرفت نفس را عین حضور نفس برای خود می داند و حضور نفس تابع وجود آن است، براساس وحدت تشکیکی وجود، خود شناسی در دستگاه حکمت متعالیه امری بی نهایت مرتبه ای است و تابع وجود نفس است. وجود نفس در هر مرتبه ای باشد به همان اندازه برای خود حاضر است. این مراتب بی شمار در غالب چهار عنوان کلی حسی، خیالی، عقلی و ماورای عقلی قابل دسته بندی است.