تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان های خردگرا بر مبنای عامل دسترسی (با تکیه بر دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام)

این جستار به بررسی فرایند تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان های خردگرا (به طور مشخص دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام) بر مبنای برداشتی تازه از عامل دسترسی، توزیع نابرابر تولیدات زبانی گفتمان ها در جامعه، پرداخته است. مطابق این برداشت میزان دسترسی به متون گفتمان ها با تاثیر بر شناخت ذهنی افراد نقشی اساسی در تثبیت یا تضعیف آنها دارد. از این نظرگاه، تمرکز پژوهش بر شناسایی مناسبات اجتماعی موثر بر دسترسی متون گفتمان های نام برده و نوع تحلیل نیز کلان و متفاوت با توصیف های زبانی در سطح خرد است. چارچوب نظری دیدگاهی تلفیقی متشکل از لایه کردار اجتماعی در رویکرد فرکلاف و فرایند برجسته سازی حاشیه رانی در نظریه لاکلا و موف است. یافته ها نشان می دهد عوامل قدرت با روش های تحمیل و محدودیت های گفتمانی، به ترتیب به منظور برجسته سازی گفتمان اشعری و حاشیه رانی گفتمان های خردگرا، دسترسی به متون این گفتمان ها را در حالتی نابرابر نگه داشتند. به این معنا که در سطح تحمیل گفتمانی با طراحی تشکیلات نرم همچون گروه بندی و تاسیس مدارس نظامیه زمینه دسترسی وسیع متون گفتمان اشعری را در جامعه فراهم و در سطح محدودیت گفتمانی با اقدامات سخت افزاری مثل حذف و سرکوب از دسترسی گفتمان های خردگرا و متون مربوط به آنها جلوگیری کردند. دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام دو نمونه از متونی بودند که افزون بر خردمحور بودن به دلیل ستیز با ایدیولوژی غالب دیوان ناصرخسرو با دربرداشتن مفاهیمی همچون تبلیغ آموزه های اسماعیلی، انکار شدید مذهب تسنن و نثار ناسزاهای سنگین به صدر تا ذیل عوامل گروه رقیب و رباعیات خیام با به چالش کشیدن عقل سلیم جامعه درباره گزاره های مسلم دینی و تعریض و کنایه به صاحبان دین و خبر روزگار محدودیت های گفتمانی به شدت درباره آنها اعمال می شد. این نکته نیز گفتنی است که از رهگذر تشکیلات نرم افزاری مدارس نظامیه دسترسی به جایگاه های اقتدار و اعتبار برای کنشگران این گفتمان های رقیب به شکلی نابرابر و به نفع گفتمان اشعری توزیع می شد. این راهبرد امکان تحمیل گفتمان اشعری را بسیار هموار می ساخت. مجموع این سازکارها در نهایت به تثبیت گفتمان اشعری انجامید.