راه نیافتن باورها و ارزش ها به حوزه کنش ها و هنجارها

1. در میان مکاتب و دیدگاه های مختلفی که به تبیین و تحلیل تحولات اجتماعی و کنش‏های انسانی در جوامع بشری پرداخته‏اند، همچون مارکسیسم، نخبه‏گرایی، کارکردگرایی، ساخت گرایی و... به نظر می‏رسد دیدگاه فرهنگ‏گرا، دیدگاهی است که نسبت‏به دیگر نظریه‏های رقیب، تا حدی به مبانی اندیشه‏اسلامی نزدیک‏تر است. بر اساس نظریه فرهنگ‏گرا (Culturalism Theory) ، کنش‏های فردی و جمعی افراد در جوامع مختلف، تحت تاثیر فرهنگ به عنوان کل پیچیده‏ای (Complex whole) از اعتقادات، باورها، ارزشها و آداب و رسوم موجود آن جامعه شکل می‏گیرد. (1) از این دیدگاه، فرهنگ زیربنای تحولات اجتماعی و تعیین کننده راه زندگی انسانهاست و به زندگی آنان معنی و هدف می‏بخشد. ابونصر فارابی (259-339 ق) با تکیه بر همین دیدگاه، جامعه‏های انسانی را بر اساس فرهنگ و ارزشهای غالب در آنها به شهرها (مدینه‏ها)ی فاضله و غیر فاضله تقسیم می‏کند: «شهری که قصد (ساکنینش) از اجتماع در آن، تعاون در چیزهایی است که آنها را به سعادت می‏رساند در حقیقت مدینه فاضله است.» (2) مدینه‏غیر فاضله (جاهلیه) در اقسام خود به همان نسبتی که فرهنگ و خلقیات مردمانش رو به سقوط و تباهی می‏رود، از مدینه‏فاضله فاصله می‏گیرد. مدینه‏های کرامیه، جماعیه، تغلبیه، ضروریه، نزاله و... هر یک دارای فرهنگهایی از قبیل بزرگی جویی، آزادیخواهی (از هر قید و بندی)، اعتقاد به اصل «الحق لمن غلب‏»، اکتفا کردن به ضروریات مادی زندگی و... هستند (3) . هر چند برخی از پژوهشگران به فارابی نسبت داده‏اند که علی‏رغم اعتقاد به تحول‏پذیری ذاتی انسان، مدینه‏های غیرفاضله را قابل دگرگونی تکاملی ندانسته، به گونه‏ای که گویی آن روش ها یا ثابت است و یا منجر به تباهی و فنای محض می‏شود (4) ، باید گفت فارابی در «سیاست مدنیه‏» پدید آمدن مدینه‏فاضله از بطن مدینه‏های ضروریه و جماعیه را آسان‏تر و ممکن‏تر دانسته است (5) .