عناصر لازم برای مقایسه فرهنگ ها

الف) در جستجوی یک گونه‏شناسی
کارهای آیزنشتاد به عنوان نقطه حرکت گونه‏شناسیهایی که از سنتهای فرهنگی به عمل آمده و به عنوان برآیند منطقی یک تحلیل مقایسه‏ای به حساب می‏آیند، اغلب به لحاظ معیارها یا به دلیل محدوده‏های جغرافیایی‏ای که مبنای کار قرار می‏گیرند، از برد بسیار محدودی برخوردارند. این نوع گونه‏شناسیها اغلب، به گونه‏ای تلویحی، چونان برآیند مطالعه یک مساله خاص به حساب می‏آیند و در نتیجه، دربردارنده عناصر مهمی برای دسته‏بندی نیستند. اما اهمیت کار آیزنشتاد در ارایه گونه‏شناسی کامل و ژرفی است که تصورات متفاوت در مورد مقدسات جمعی را لحاظ کرده و با صراحت در خط وبر حرکت می‏کند. در عین حال، این گونه‏شناسی که نقطه آغاز گریزناپذیری برای نقد موضوع است‏خود از چند زاویه مورد معارضه قرار گرفته است.
اساس این‏گونه‏شناسی بر گسیختی قرار دارد که نقطه حرکت نظامهای بزرگ فرهنگی عصر جدید است. آیزنشتاد ریشه این گسیخت را به هزاره اول قبل از میلاد یعنی دوره‏ای که یاسپرس آن را «دوره محوری‏» می‏نامد، برمی‏گرداند. این گسیخت مبین ظهور تنش بین نظم استعلایی و نظم زمینی و بین حوزه الهی و حوزه کنش بشری است. بر این اساس، مفهوم مرکزی‏ای که بنیان مذاهب شرک‏آمیز چندخدایی، (Paienne) را چه در ژاپن و چه در مصر تشکیل می‏داد، زیر سوال می‏رفت. در این مذاهب شخص شاه و ذات باری‏تعالی از یک گوهر پنداشته می‏شدند و بر این پایه، فرعون یا امپراتور ژاپن در مقابل غیر خود مسیول نبوده و مبنای مشروعیت کنش انسان نیز فقط ذات باری‏تعالی بوده است.
مذاهب بزرگ از سنت‏یهودی‏مسیحی تا اسلام و همین طور کنفوسیانیسم، هندوییسم یا بودیسم که برعکس، بین نظم استعلایی و نظم زمینی تفکیک قایل می‏شوند، به دلیل آزادسازی کنش انسانی و امکان‏پذیر ساختن فکر رهایی کنش بشری از مساله مشروعیت، که خود زمینه‏ساز پیدایش ایدیولوژیهاست، به گونه‏ای پرمعنا توانسته‏اند به نوپردازی و اصلاح خود بپردازند. این نکته را، همان طور که آثار پلانی‏یی هم القا می‏کنند، می‏توان تا آرمانشهری پی گرفت که خود زمینه‏ساز جهت‏گیری کنش به سوی دگرگونی اجتماعی از نوع انسانی آن است.